Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Kölgə donanması sanksiyaların, dəniz ticarətinin və geosiyasətin məntiqini hansı dərəcədə və necə dəyişir, və bu proses Qərb üçün, eləcə də Azərbaycan kimi dənizə çıxışı məhdud olan ölkələr üçün hansı uzunmüddətli nəticələr yaradır?

Mövzunun aktuallığı mübahisəsizdir. S&P Global-ın hesablamalarına görə, kölgə donanmasının tərkibinə 978-dən çox tanker daxildir, ümumi daşıma qabiliyyəti isə 127 milyon ton civarındadır. Bu, dünya tanker donanmasının təxminən 18,5 faizinə bərabərdir. Bu faktı görməzdən gəlmək o deməkdir ki, Qərbin sanksiya arxitekturasının artıq zəifləməyə başladığını və Rusiyanın (həmçinin digər avtoritar və yarı-anarxik rejimlərin) beynəlxalq arenada hansı alətlərlə hərəkət etdiyini düzgün qiymətləndirməməkdir. Xüsusilə dənizə çıxışı olmayan, amma enerji tranzitində iştirak edən region ölkələri üçün bu yeni dəniz logistikasının dinamikasını anlamaq həyati əhəmiyyət daşıyır.

Tarixi arxa plan

"Kölgə donanması" anlayışı 2024-də yaranmayıb. İran və Venesuela kimi sanksiyalara məruz qalmış ölkələr illərdir bu üsulla məhdudiyyətləri yan keçirdirdilər - gəmilərin qeydiyyatını dəyişməklə, bayraqları tez-tez dəyişməklə və ya dənizin ortasında yüklərin bir gəmiyə ötürülməsi (ship-to-ship transfer) əməliyyatları ilə. Amma Rusiyanın 2022-dən sonra bu modeli qlobal səviyyəyə çıxarması miqyas, sürət və geosiyasi təsir baxımından tamamilə yeni mərhələ açdı.

G7 və Avropa İttifaqı 2022-ci ilin dekabrında Rusiya neftinə 60 dollar/barrel qiymət tavanı tətbiq edəndən sonra Rusiya enerji ixracı logistikası tam dəyişdi: əvvəllər Qərb və Yunanıstan şirkətlərinə məxsus "ağ donanma"nın rolu azaldı, onun yerini kimə məxsus olduğu bilinməyən, sığortasız, bayraqsız və izlənməsi çətin gəmilər aldı.

Hüquqi əsaslar

Qərbin sanksiyaları sadəcə iqtisadi alətlər deyil, həm də dəniz hüququ sisteminin bir hissəsidir: gəminin bayrağı, sığortası, yüklərin daşınma rejimi, avtomatik identifikasiya sistemi (AIS - Automatic Identification System) və beynəlxalq dəniz hüququ burada mühüm rol oynayır. Əgər bir tanker AIS cihazını söndürürsə, bayrağını dəyişirsə və yükləri dənizdə ötürürsə - bu, hüquqi baxımdan bəzən sanksiya pozuntusu sayılmasa da, beynəlxalq dəniz rejiminin ruhuna ziddir.

Beynəlxalq Dəniz Təşkilatı (IMO) və "bayraq dövlətləri" gəmilərin fəaliyyətinə nəzarət etməlidir, amma kölgə donanmasına daxil olan gəmilərin çoxu ya "rahatlıq bayrağı" (flag of convenience) altında, ya da ümumiyyətlə bayraksız qeydiyyatdan keçir. Nəticədə hüquqi boşluq yaranır - nəzarətsiz, amma hərəkətdə olan yüzlərlə tanker.

Logistika və iqtisadi dinamika

Kölgə donanması sxemi belə işləyir: Rusiya (və digər sanksiya tətbiq olunan ölkələr) neft və neft məhsullarının ixracını dayandırmadan davam etdirmək üçün bir neçə üsuldan istifadə edir. Bunlar arasında:

- köhnə (15-20 ildən çox yaşı olan) tanker gəmilərin ucuz qiymətə alınması; - bayraqların dəyişdirilməsi, AIS siqnallarının söndürülməsi və yüklərin dənizdə ötürülməsi; - Asiya bazarlarına - xüsusilə Hindistana və Çinə - yönəlmə; - sığorta və texniki xidmət xərclərinin azaldılması, bu da qəza və ekoloji fəlakət riskini artırır.

Beləliklə, Qərbin "qiymət tavanı + sığorta + izləmə" formuluna əsaslanan sanksiya mexanizmi real olaraq sarsılır.

Səbəblər və genişlənmənin amilləri

Birincisi, iqtisadi maraq: köhnə tankerlərin sahibləri üçün bu, riskli, amma çox gəlirli bir işdir. Rəqəmlər göstərir ki, kölgə donanmasındakı gəmilərin 96 faizindən çoxunun yaşı 16 ildən çoxdur.

İkincisi, nəzarət mexanizmlərinin zəifliyi: açıq sularda fəaliyyət göstərən tankerləri nə hüquqi, nə də texnoloji baxımdan izləmək asandır. Bank əməliyyatlarını izləmək mümkündür, amma dəniz ticarətini - yox.

Üçüncüsü, alternativ bazarlar: Çin və Hindistan artıq Rusiyanın əsas alıcılarıdır. Rus nefti bu iki ölkəyə əsasən məhz kölgə donanması vasitəsilə çatır.

Dördüncüsü, sistemin hibridləşməsi: kölgə donanması təkcə iqtisadi mexanizm deyil, həm də hibrid müharibə alətidir. Qəzalar, təxribatlar, "naməlum" gəmilər, dəniz infrastrukturuna təzyiq - bütün bunlar yeni növ strateji təsir vasitələridir.

Miqyas və rəqəmlər

- S&P Global-a görə, kölgə donanmasında 27 min ton və yuxarı yükgötürmə qabiliyyətinə malik 978-dən çox tanker var, bu da dünya donanmasının təxminən 18,5 faizinə bərabərdir. - Digər hesablamalara görə, artıq dünya tanker donanmasının 17 faizi Rusiya neftinin gizli daşınmasında iştirak edir. - Bu gəmilərin orta yaşı 16 ildən çoxdur, bu da qəzalar, neft sızmaları və logistika pozuntuları riskini kəskin artırır.

Nəticələr və qarşılıqlı təsirlər

Qərb sanksiyaları üçün bu, ciddi siqnaldır: sanksiyaların effektivliyi azalır. Əgər Rusiya qiymət tavanını yan keçib gəlirini saxlaya bilirsə, deməli, Qərb strategiyasının əsas dayaqları artıq boşluqludur. Məsələn, 2023-cü ilin əvvəlində "Urals" neftinin "Brent" markasına fərqi 19 dollar idi, 2025-ci ilin yayına isə bu fərq cəmi 2,5 dollara düşdü.

Dəniz ticarəti və ekologiya üçün risklər daha da ciddidir: yaşlı, sığortasız, texniki cəhətdən köhnəlmiş gəmilərin çoxalması qəzalar və neft sızmalarının ehtimalını artırır. Üstəlik, bayraq dəyişmələri və AIS-in söndürülməsi dəniz təhlükəsizliyini zəiflədir.

Geosiyasi planda kölgə donanması artıq təsir alətinə çevrilir. Gəmilərin marşrutlarını dəyişmək, gizli yükləmələr aparmaq, sualtı infrastrukturun yaxınlığında hərəkət etmək - bütün bunlar təhlükəsizliklə birbaşa bağlı məsələlərdir.

Azərbaycan və qonşu ölkələr üçünsə bu proses həm risk, həm də fürsətdir. Risk - Xəzərdə və Qara dənizdə ekoloji təhdidlər və tranzit rəqabəti; fürsət isə - regional "ağ marşrutlar"ın yaradılması, dəniz təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi və logistika üstünlüyü qazanmaqdır.

Bu yeni dəniz oyunu artıq başladı. Və onun qaydalarını indi kölgələr yazır.

Gizli nəticələr

Kölgə donanmasının artması təkcə sanksiyaları deyil, bütövlükdə dəniz nizamını da sarsıdır. Əgər köhnə gəmilər və qeyri-şəffaf sxemlər ümumi norma halına gəlirsə, bu, təhlükəsizlik və şəffaflıq standartlarının itməyə başladığı paralel "dəniz bazarı" yaradır. Nəticədə, dəniz nəqliyyatında yeni bir "ikili standart" formalaşır: biri - qaydalara əməl edən ölkələr üçün; digəri isə - "kölgə daşımaları" üçün.

Qərb, Rusiyanın neft ixracını məhdudlaşdırmağa fokuslanmaqla, cavabın təkcə iqtisadi deyil, həm də infrastruktur və logistika səviyyəsində olacağını düzgün dəyərləndirmədi. Kölgə donanmasının artması faktiki olaraq müharibədən sonrakı dövr üçün də qalıcı ola biləcək alternativ dəniz kanalı yaradır. Bu, belə bir nəticə doğurur: sanksiyalar müvəqqəti alətdir, kölgə donanması isə uzunmüddətli reallığa çevrilir.

Bu arada, Rus neftinə tətbiq olunan endirimlər azalır, yəni sxemin iqtisadi səmərəliliyi artır. Bu, kölgə donanmasının öz-özünü maliyyələşdirməsinə şərait yaradır və Rusiyanın Qərb bazarlarından asılılığını azaldır. Nəticədə, Qərbin Kremlə təzyiq imkanları zəifləyir.

Dəniz sektoru artıq hibrid müharibənin arenasına çevrilir: hücumlar, təxribatlar, bayraqlardan imtina, "zombi-gəmilərin" istifadəsi. Bu o deməkdir ki, dəniz təhlükəsizliyi artıq sırf ticarət tənzimləməsinin yox, yeni beynəlxalq nəzarət institutlarının və idxalçı-tranzitçi ölkələr arasında kooperasiyanın mövzusuna çevrilir.

Tərəflərin maraqları

- Rusiya: Neft ixracını saxlamaq, endirimləri minimuma endirmək, müharibəni və iqtisadiyyatı maliyyələşdirmək, Qərb logistikası və sığortasından asılılığı azaltmaq. - Qərb (ABŞ, Aİ, Böyük Britaniya): Rusiyanın gəlirlərini bloklamaq, sanksiyaların ədalətli və effektiv qalmasını təmin etmək, dəniz nəqliyyatında şəffaflıq və təhlükəsizlik rejimini qorumaq. - Alıcı ölkələr (Hindistan, Çin, Türkiyə): Ucuz neft alırlar, amma ikincili sanksiyalar və ya logistika riskləri ilə üz-üzə qala bilərlər. - Dəniz sənayesi və gəmiçilik sektoru: Yunanıstan, Kipr, Malta kimi gəmi sahibləri qarşısında dilemma yaranır - gəmiləri kölgə sxemlərinə satmaq, yoxsa bazardan çıxmaq. Köhnə gəmilərin sığortalanması və texniki xidməti isə ciddi problemə çevrilir. - Region ölkələri (Azərbaycan, Xəzər, Cənubi Qafqaz): Qlobal dəniz logistikasındakı dəyişikliklərin Qara dəniz və Xəzər marşrutlarına, sığorta standartlarına və təhlükəsizlik sistemlərinə təsirini diqqətlə qiymətləndirməlidirlər.

Ssenarilər və alternativlər

Bu hissədə təqdim olunan üç ssenari - işçi hipotez kimi nəzərdən keçirilir.

Ssenari A: "Sanksiyaların sərtləşməsi və qismən nəzarətin bərpası". Bu halda Qərb və tərəfdaş ölkələr əlavə mexanizmlər işə salır: vasitəçi gəmilərə sanksiyalar genişlənir, "rahatlıq bayraqları" üzərində nəzarət artırılır, mühüm dəniz dəhlizlərində (Baltik, Qara dəniz və s.) monitorinq və bloklama zonaları yaradılır. Nəticədə, kölgə donanmasının böyümə tempi zəifləyir, Rusiyanın logistika xərcləri artır, neftdə endirim genişlənir, Kremlin maliyyə bazası zəifləyir. Bəzi daşımaların yenidən "ağ donanmaya" qayıtması mümkündür. Amma burada da tələ var: bu tədbirlər koordinasiya, maliyyə və resurs tələb edir, üstəlik Rusiyayla gərginliyi artıraraq cavab təxribatlarına və ya dəniz təhlükəsizliyi böhranına səbəb ola bilər.

Ssenari B: "Kölgə rejiminin institutlaşması və paralel logistikanın formalaşması". Bu halda Rusiya və onun tərəfdaşları (Çin, Hindistan və digərləri) kölgə sxemlərini tədricən "leqallaşdırır": üçüncü ölkələrin bayraqları, Qərbdənkənar sığorta hovuzları və "zombi-gəmilər" üzərindən alternativ sistem qurulur. Kölgə donanması sabit bir seqmentə çevrilir: endirim azalır, gəlirlər sabitləşir, Qərb isə "boz zona"nı qəbul etmək və ya qarşıdurmanı dərinləşdirmək arasında seçim etməli olur. Bu ssenari dünya ticarəti üçün təhlükəlidir: standartlar aşağı düşür, qəza və ekoloji fəlakət riski artır, tanker daşımalarına inam azalır, "ağ marşrutlar" üçün sığorta haqları yüksəlir.

Ssenari C: "Dəniz təhlükəsizliyi sistemi dağılır - logistika və ekologiya böhranı". Əgər kölgə donanmasının artımı nəzarətsiz davam edərsə, köhnə gəmilər, texniki nasazlıqlar, söndürülmüş AIS siqnalları və dənizdə yüklərin ötürülməsi ciddi fəlakətə gətirib çıxara bilər. Məsələn, dar akvatoriyada neft sızması, böyük marşrutun zədələnməsi və ya qlobal logistika zəncirinin pozulması. Bu, zəncirvari reaksiyaya səbəb ola bilər: sığorta bazarlarında qiymət partlayışı, gəmiçilərin bazarı tərk etməsi, daşıma tariflərinin kəskin bahalaşması. Belə bir böhran dəniz sisteminin köklü şəkildə yenidən qurulmasına səbəb ola bilər. Azərbaycan və Cənubi Qafqaz ölkələri üçün bu, Xəzərin ekoloji risklərinin artması, tranzit yüklərin sığortasında əlavə xərclər və marşrut siyasətinin yenidən nəzərdən keçirilməsi deməkdir.

Xarici şokların təsiri

- Qlobal neft bahalaşması: Əgər neftin qiyməti kəskin artsa, Rusiyanın sanksiyaları yan keçmək motivasiyası zəifləyər, amma kölgə donanmasının böyüməsi üçün daha çox maliyyə imkanı yaranar. - Yeni dəniz yollarının açılması (Şimal Dəniz Marşrutu, Arktika): Rusiya ənənəvi tanker zəncirlərindən asılılığı azaldaraq yeni istiqamətlərdən istifadə edə bilər. - Ekoloji standartların sərtləşdirilməsi və ya IMO yenilikləri: Beynəlxalq dəniz hüququ sərtləşərsə, kölgə donanması təzyiq altında qalacaq, amma bunun üçün qlobal razılaşma lazımdır. - Geosiyasi gərginliklər: Qara dənizdə, Baltikdə və ya Xəzərdə hərbi-dəniz böhranları yaranarsa, kölgə donanması birbaşa siyasi alət kimi istifadə oluna bilər.

Yekun nəticələr

Kölgə donanması artıq Qərbin sanksiya sisteminə struktur səviyyəsində meydan oxuyur: Rusiya neft ixracını "ağ" nəqliyyatdan asılı olmadan idarə edir. Donanmanın dünya payı 17-18 faizə çatıb, bu isə problemi bank və sığorta sektorundan çıxarıb birbaşa dəniz infrastrukturuna yönəldir. Rusiya kölgə donanması vasitəsilə təkcə ixracı deyil, həm də yeni, şəffaflığı az, riskli, amma davamlı dəniz ekosistemi yaradır. Ekoloji fəlakət, logistika böhranı və ya bazara inamın itməsi kimi qeyri-xətti risklər dəniz sistemində "qırılma nöqtəsi" yarada bilər. Azərbaycan və digər region ölkələri üçün bu dəyişikliklər həm təhdid, həm də fürsətdir - əsas məsələ bu prosesə strateji və peşəkar cavab verməkdir. Strateji baxımdan kölgə donanması sadəcə sanksiyalardan yayınma mexanizmi deyil, qlobal dəniz iqtisadiyyatının və geosiyasətin yeni mərkəzinə çevrilir. Əgər Qərb bu reallığa uyğunlaşmasa, dəniz logistikası sahəsində üstünlüyünü itirmək riski ilə üzləşəcək.

Tövsiyələr

Aparılan analiz əsasında siyasətçilər, institutlar, biznes strukturları və ictimaiyyət üçün - xüsusilə Azərbaycan və region kontekstində - aşağıdakı praktik addımlar vacib sayılır.

1. Dəniz daşımalarına və gəmiçiliyə nəzarətin gücləndirilməsi. Regional analitik mərkəzlər və hökumətlər (o cümlədən Azərbaycan) gəmi daşımaları, qeydiyyat, bayraq, AIS siqnalları və tranzitlər barədə məlumat mübadiləsini sistemləşdirməlidir. Xəzər, Qara və Aralıq dənizlərindən keçən marşrutlar üzərində real-time monitorinq kölgə donanması ilə bağlı sxemlərin vaxtında aşkarlanmasını təmin edər, tranzit risklərini azaldar.

2. Dəniz logistikasını milli təhlükəsizlik strategiyasına daxil etmək. Kölgə donanması yalnız iqtisadi məsələ deyil - həm də təhlükəsizlik faktorudur: qəza, çirklənmə və ya təxribat riski. Buna görə də region ölkələri dəniz təhlükəsizliyini və logistika nəzarətini öz milli və xarici təhlükəsizlik strategiyalarına inteqrasiya etməlidirlər.

3. "Ağ" dəniz zəncirlərinin yaradılması və dəstəklənməsi. İxracatçı və tranzit ölkələr şəffaflıq, sığorta və qeydiyyat standartlarını inkişaf etdirməklə riskli sxemlərə alternativ təqdim edə bilərlər. Bu, həm beynəlxalq bazarda etibarı, həm də rəqabət qabiliyyətini artıracaq.

4. Dəniz nəzarəti və gəmi izlənməsi üzrə beynəlxalq koalisiyalarda iştirak. Qərb institutları və beynəlxalq təşkilatlar (IMO, BVF, Dünya Bankı və s.) region tərəfdaşlarına ehtiyac duyur. Azərbaycan belə əməkdaşlıq üçün ideal mərkəz ola bilər - məlumat mübadiləsi, monitorinq və logistika təhlükəsizliyi üzrə regional platforma kimi.

5. Logistika və ekologiya üzrə ssenarilər və stress-testlərin hazırlanması. Dəniz infrastrukturunda qəza, sığorta tariflərinin kəskin bahalaşması və ya marşrutların bağlanması kimi fövqəladə halları modelləşdirən institusional mexanizmlər yaradılmalıdır. Belə qabaqlayıcı yanaşma ölkəyə strateji üstünlük qazandıracaq.

6. Gəmiçilik və sığorta üzrə hüquqi tənzimləmənin sərtləşdirilməsi. Milli səviyyədə gəmilərin qeydiyyatı, bayraq istifadəsi, AIS siqnallarının məcburiliyi və gəmi sahiblərinin şəffaflığı ilə bağlı qanunvericilik gücləndirilməlidir. Bu, kölgə donanmasının region sularında fəaliyyətini çətinləşdirəcək.

7. Kölgə donanması haqqında informasiyanı diplomatik alət kimi istifadə etmək. Azərbaycan və qonşu dövlətlər sanksiyalardan yayınma və dəniz təhlükəsizliyi ilə bağlı məlumat bazalarını Qərblə əməkdaşlıq üçün diplomatik instrument kimi təqdim edə bilərlər. Bu, ölkənin geosiyasi çəkisini və etibarlılığını artırar.

... Kölgə donanması sadəcə bir "dəniz metaforası" deyil - real, sürətlə böyüyən, sistemli bir fenomendir. O, oyunun qaydalarını dəyişir: sanksiya mexanizmlərindən tutmuş gəmiçilik standartlarına, geosiyasətdən ekologiyaya qədər. Rusiya bu alətlə Qərb təzyiqlərini yan keçməklə yanaşı, tədricən öz alternativ dəniz infrastrukturunu da qurur.

Qərb isə seçim qarşısındadır: ya yeni reallığa uyğunlaşmaq və alətlərini modernləşdirmək, ya da qlobal ticarətin əsas seqmentlərindən birinə nəzarəti itirmək riskini qəbul etmək.

Cənubi Qafqaz və onun dəniz-logistika əlaqəli ölkələri (xüsusən Azərbaycan) üçün bu prosesə hazır olmaq artıq seçim deyil - strateji davamlılıq üçün şərtdir.

Bu gün məsələ təkcə sanksiyalara cavab verməkdə deyil, həm də dəniz logistikası, sığorta və hüquq normalarını yenidən düşünməkdədir. Kölgə donanması artıq buradadır - və o, dənizlərin "yeni normalını" formalaşdırır. Əsas sual budur: bu yeni reallığa kim daha tez uyğunlaşacaq - status-kvonu qorumaq istəyənlər, yoxsa bu yeni sistemin qaydalarını yazanlar?