Bu üç günlük intensiv görüş və tədbirlər marafonu sübut etdi ki, Qarabağın dinc həyata qaytarılması artıq yalnız Azərbaycanın işi deyil, dost ölkələrin də dəstəyini qazanan ümumi missiyaya çevrilib.

Görüşlərin ilk mərhələsi Bakıda baş tutdu. Ölkə paytaxtında nümayəndə heyətləri protokol və təşkilati məsələləri razılaşdırdı.

Prezident İlham Əliyev və Şavkat Mirziyoyevin masasında təkcə iqtisadi əməkdaşlıq məsələləri yox, həm də daha geniş mövzular yer almışdı: nəqliyyat dəhlizlərinin gücləndirilməsi, birgə təhsil layihələrinin və mədəni proqramların inkişafı. Xüsusilə diqqət çəkən məqamlardan biri Bakıda Özbəkistan mədəniyyət mərkəzinin və "Özbəkistan" parkının yaradılacağının elan olunması idi ki, bu da həm qardaşlığın, həm də azad edilmiş torpaqlarda həyata qayıdış prosesinə töhfə vermək istəyinin bariz göstəricisi kimi dəyərləndirilir.

İmzalanan sənədlər Azərbaycanın Daşkəndlə qurduğu münasibətlərin nə qədər strateji xarakter daşıdığını bir daha təsdiqlədi. Tikinti materiallarının tədarükü, kadr mübadiləsi, tələbələrə dəstək - bütün bunlar Qarabağın reinteqrasiyasına güclü sosial və iqtisadi təkan verərək, bərpa prosesini regional miqyasda daha əhatəli və davamlı edir. Mirziyoyev bu mesajı çox aydın verdi: Özbəkistan yalnız maliyyə dəstəyi yox, həm də öz təcrübəsi ilə cənubi Qafqazda dayanıqlı infrastruktur qurulmasına yardım etməyə hazırdır.

Üçgünlük diplomatik blokun kulminasiyası isə Qarabağa səfərlə yadda qaldı. Prezident İlham Əliyev, Ş.Mirziyoyev və S.Japarov birlikdə Ağdam və Xıdırlı kəndinə baş çəkdilər.

Bu addım sadəcə simvolik bir jest deyildi - region ölkələrinin Azərbaycanın suveren nəzarətini tanıdıqlarını göstərən açıq mesaj rolunu oynadı. Ağdamda dövlət başçıları tarixi abidələrin bərpası, o cümlədən Cümə məscidinin bərpa prosesi və şəhər infrastrukturunun yenidən qurulması ilə tanış oldular.

Təşkil olunan "Zəfər" adlı süvari nümayişi isə Qarabağın bu gün yalnız müharibə xatirələrinin məkanı yox, eyni zamanda mədəni dirçəliş platforması olduğunu əyani şəkildə vurğuladı.

Xıdırlıda Prezident İlham Əliyev və Sadır Japarov "ağıllı kənd" layihəsinin birinci mərhələsini işə saldılar. Burada müasir məktəblər, uşaq bağçaları, ekoloji təmiz enerji mənbələri və su təmizləmə sistemləri qurulacaq.

Prezidentlərin birgə çıxışları Azərbaycanın və Orta Asiyanın aparıcı televiziya kanalları ilə geniş auditoriyaya yayımlandı və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə verilən birgə dəstəyi nümayiş etdirdi.

Səsləndirilən bəyanatların arxasında daha dərinə gedən məna var idi. Bakı yalnız siyasi deyil, həmçinin infrastruktur, təhsil, mədəniyyət sahələrində də əlaqələri möhkəmləndirərək, Qarabağ ətrafında bölgəsəl həmrəylik mühitini formalaşdırır. Bu, uzunmüddətli baxımdan son dərəcə vacibdir: bərpa prosesinə nə qədər çox dost ölkə qoşularsa, müharibənin nəticələrinin beynəlxalq arenada qəbul edilməsi də bir o qədər möhkəm əsas qazanacaq.

Aydın görünür ki, regionun dəyişimi artıq dar məkanlı proses kimi dəyərləndirilmir. Qarabağ savaşdan çıxmış bir coğrafiya olmaqdan yavaş-yavaş uğurlu poskonflikt inteqrasiyasının nümunəsinə çevrilir ki, burada həm iqtisadi maraqlar, həm də ortaq mədəni dəyərlər ön plana çıxır. Məhz belə yanaşma Azərbaycan diplomatiyasının ən böyük gücünü ifadə edir - yaxın ölkələri sadəcə bərpa layihələrinə yox, bütövlükdə yeni birgə sülh modelinin qurulmasına tərəfdaş etmə bacarığı.

İyulun ilk günlərindən etibarən Bakıda müşahidə olunan diplomatik fəallıq açıq şəkildə yeni bir xətti ortaya qoydu: Mərkəzi Asiya artıq kənardan müşahidəçi rolunda qalmaqla kifayətlənmir, əksinə, Cənubi Qafqazdakı proseslərin birbaşa iştirakçısına çevrilir. Şavkat Mirziyoyev və Sadır Japarovun səfərləri təkcə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dəstək bəyanatları ilə məhdudlaşmadı. Əksinə, Özbəkistan və Qırğızıstanın Qarabağın bərpası ilə bağlı konkret layihələrə sərmayə qoymağa hazır olduqlarını nümayiş etdirdi ki, bu da onların bölgədəki siyasi çəkisini və nüfuzunu daha da artırır.

Bu mənzərədə Azərbaycan bir növ körpü rolunu oynayır - Mərkəzi Asiya ilə Qafqazı yalnız ortaq mədəni və islam kimliyi vasitəsilə deyil, həm də tamamilə praqmatik alətlərlə - nəqliyyat dəhlizləri, enerji marşrutları və ortaq təhsil təşəbbüsləri vasitəsilə birləşdirir. Məhz bu yanaşma Bakının Avrasiya məkanında əsas qovşaq statusunu möhkəmləndirir, çünki burada iqtisadi maraqlar mədəni diplomatiyanın yumşaq gücü ilə birləşir.

Xüsusi diqqət isə Ağdam və Xıdırlı kəndində keçirilən tədbirlərə yönəldi. Yüksək səviyyəli qonaqların bərpa olunan obyektlərin və yeni sosial infrastrukturun - "ağıllı" kənddən tutmuş yenidən qurulan tarixi abidələrə qədər - açılışlarında iştirakı Qarabağın artıq kollektiv sülhməramlı səylərin rəmzinə çevrildiyini göstərən canlı sübut oldu.

"Böyük qayıdış" proqramı belə səfərlərin hesabına təkcə daxili bərpa layihəsi kimi deyil, daha genişmiqyaslı regional əməkdaşlıq modelinin bir parçası kimi qəbul olunmağa başlayıb. Bu yanaşma Bakı üçün çox mühüm siyasi dividend gətirir, çünki proseslərin birtərəfli və ya qapalı görünməsi riskini xeyli azaldır. Qardaş ölkələrin də qoşulması bərpa işlərinə elə bir legitimlik qazandırır ki, onu heç bir beynəlxalq platformada görməzdən gəlmək mümkün deyil.

Danışıqlarda nəqliyyat məsələsi də prioritet mövzulardan biri oldu. Şərq-Qərb dəhlizləri, Xəzər üzərindən keçən marşrutlar haqqında söhbətlər artıq daha geniş oyunçuların - Çin, Türkiyə, Avropa ölkələrinin - maraqlarına toxunur. Qarabağ bu kontekstdə sadəcə bərpa edilməli bir ərazi yox, gələcəkdə regionları və qitələri birləşdirəcək tranzit şəbəkəsinin mühüm elementi kimi baxılır. Bu baxımdan yolların bərpası, yeni logistika mərkəzlərinin və təhsil ocaqlarının yaradılması bütün Cənubi Qafqaz üçün uzunmüddətli dayanıqlığa qoyulan sərmayədir.

Bəhs etdiyimiz diplomatik marafondan çıxan nəticələr olduqca aydındır.

Birincisi, Bakı yalnız bölgənin siyasi mərkəzi kimi deyil, həm də Mərkəzi Asiya tərəfdaşlarının ümid yeri olan güclü logistika habı kimi mövqeyini möhkəmləndirdi.

İkincisi, Özbəkistan və Qırğızıstanla əməkdaşlıq dostluq bəyanatlarından real layihələrə və öhdəliklərə keçdi.

Üçüncüsü, Qarabağa əhalinin geri qayıtması ideyası indi daha geniş beynəlxalq dəstəyə söykənir ki, bu da onu gözdən salmaq cəhdlərini xeyli çətinləşdirir. Nəhayət, Qarabağ üzərindən inkişaf edən nəqliyyat və enerji əlaqələri Azərbaycanın təsir imkanlarını yalnız bölgə ilə məhdudlaşdırmır, qlobal miqyasda strateji çəkisini artırır. Məhz buna görə Bakı və Qarabağdakı bu üç günlük diplomatik blok yaxın illərdə həm Azərbaycan, həm də bütövlükdə Avrasiya siyasəti üçün mühüm dönüş nöqtəsinə çevrildi.

Bakı sanki yeni bir Avrasiya logistika memarlığının laboratoriyasına çevrildi. Özbəkistan və Qırğızıstan prezidentlərinin səfərləri nəqliyyat dəhlizləri ilə bağlı müzakirələri sırf texniki məsələ olmaqdan çıxarıb, gələcək onillikdə bölgədə yük axınlarını müəyyən edəcək tam hüquqlu geosiyasi gündəmə qaldırdı.

Xüsusi əhəmiyyət kəsb edən mövzulardan biri Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu - yəni Orta Dəhliz oldu. Bu dəhlizdə hazırda bir neçə böyük oyunçunun - Çin, Türkiyə və Avropa ölkələrinin - maraqları kəsişir.

Özbəkistan və Qırğızıstan üçün onun əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Bu dəhliz onlara şimal istiqamətindən, yəni Rusiya üzərindən asılılığı azaltmaq və xarici siyasi təzyiqlər qarşısında daha az həssas olmaq şansı verir. Bu kontekstdə Ələt limanında yeni yük terminallarının inşası, gömrük prosedurlarının uzlaşdırılması və konteyner daşımalarının artırılması məsələləri müzakirə olundu. Bir sözlə, tərəflər Orta Dəhlizə qlobal çalxantılar və sanksiya rejimləri fonunda dayanıqlı alternativ kimi baxırlar.

Qarabağın dəmir yolu xətləri artıq bölgənin uzunmüddətli poskonflikt inkişaf strategiyasının əsas dayağına çevrilir. Bakı üçün bu infrastruktur elementi təkcə sərnişin və yük daşınması vasitəsi deyil, həm də azad edilmiş ərazilərin ölkənin vahid iqtisadi və logistika sisteminə inteqrasiyasının mühüm alətidir.

Son günlərdə Ağdam və Xıdırlıda keçirilən görüşlər zamanı Prezident İlham Əliyevin Özbəkistan və Qırğızıstan prezidentləri ilə apardığı müzakirələr göstərdi ki, dəmir yolu mövzusu humanitar və mədəni bərpa ilə yanaşı eyni dərəcədə prioritet məsələ kimi gündəmə çıxır. Bu da onu açıq şəkildə göstərir ki, Qarabağ yalnız qayıdışın rəmzi yox, eyni zamanda qitələrarası tranzit dəhlizinin tamhüquqlu bir parçası kimi nəzərdə tutulur.

Əsas layihələrdən biri, artıq maliyyələşməsi başlamış və fəal şəkildə bərpa olunan Əhmədbəyli-Füzuli-Şuşa dəmir yolu xəttidir. Bu xətt Qarabağı Azərbaycanın əsas dəmir yolu şəbəkəsinə birləşdirəcək və perspektivdə Füzuli hava limanını əsl multimodal hab kimi formalaşdıraraq, yük axınlarının hava və dəmir yolu daşımaları arasında bölüşdürülməsinə imkan yaradacaq.

Mirziyoyev və Japarovla danışıqlarda Özbəkistan və Qırğızıstandan podratçıların cəlb olunması, həmçinin avadanlıq və texnologiya təchizatı barədə fikir mübadiləsi aparıldı. Bu tranzit potensialı nəzərə alınarsa, Çin - Qazaxıstan - Xəzər - Bakı - Qarabağ - Gürcüstan - Türkiyə - Avropa xətti açıq şəkildə yeni bir qlobal marşrut kimi formalaşır və bölgəni keçmiş münaqişə zonasından Avrasiyanın iri bazarlarını birləşdirən logistika kəmərinə çevirir.

Digər önəmli layihə isə Şuşa-Laçın-Zəngilan xəttidir. Bu dəmir yolu Qarabağı birbaşa Zəngəzur dəhlizi və gələcəkdə Naxçıvanla bağlamağa imkan verəcək. Bu xətt avtomobil yollarındakı yüklənməni azaldacaq, Türkiyəyə daşımaların sürətini artıracaq və mərkəzi asiyalı tərəfdaşlar üçün bu marşrutların kommersiya baxımından cəlbediciliyini gücləndirəcək.

Müzakirələrdə Qırğızıstanın tikinti texnikası və dəmir yolu komponentlərinin təchizatında iştirak perspektivləri, eləcə də Özbəkistanın hərəkətin idarə olunmasında müasir rəqəmsal platformaların tətbiqi üçün mütəxəssislər göndərmək təşəbbüsü dilə gətirildi.

Ağdam dəmir yolu qovşağı da strateji baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır. Burada genişmiqyaslı logistika mərkəzinin, gömrük infrastrukturunun və anbar komplekslərinin yaradılması planlaşdırılır ki, nəticədə Ağdam yalnız Qarabağın deyil, bütövlükdə qərb bölgəsinin və Gürcüstan, Türkiyə sərhədlərinə qədər daşımaların paylanma habına çevrilsin. Gələcəkdə bu xəttin Xankəndiyə qədər uzadılması ehtimalı da var ki, bu da bölgənin nəqliyyat baxımından tam inteqrasiyasını təmin edəcək.

Rəsmi Bakı bəyan etdi ki, liderlərin infrastruktur layihələrinin açılışında iştirakı sadəcə protokol jesti deyil, əksinə, belə layihələrin yeni investorlar üçün cəlbedici olduğunu açıq şəkildə göstərən ictimai zəmanətdir. Bu, onu da göstərir ki, Azərbaycanın Qarabağda nəzərdə tutduğu dəmir yolu planları artıq daha geniş Avrasiya logistika modelinin tərkib hissəsi kimi dəyərləndirilir - dəqiq qaydalar, beynəlxalq tərəfdaşlıq və bütün bölgə üçün uzunmüddətli müsbət effektlər nəzərdə tutulur.

Qarabağın dəmir yolu infrastrukturu bu gün sadəcə bir nəqliyyat layihəsi deyil. Azərbaycanın strateji aktivinə çevrilərək, eyni anda bir neçə aspekti - iqtisadi, siyasi və sosial sahələri - özündə birləşdirir.

Hər şeydən əvvəl, dəmir yollarının tikintisi və modernləşdirilməsi "Böyük qayıdış" proqramı ilə geri dönən əhali üçün yeni iş yerləri deməkdir ki, bu da bərpa olunan yaşayış məntəqələrinin sabitliyinə və davamlılığına birbaşa təsir edir. Davamlı nəqliyyat əlaqələrinin mövcudluğu müntəzəm təminat, xərclərin azalması hesabına kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını stimullaşdırır və uzunmüddətli investisiyalar üçün daha etibarlı zəmin yaradır.

Dəmir yolu həmçinin, Bakının strateji yük axınlarına nəzarətini möhkəmləndirir - Mərkəzi Asiyadan Avropa və Türkiyəyə, eləcə də əks istiqamətdə gedən yüklər də daxil olmaqla. Bu baxımdan Qarabağ həm bərpanın, həm də Avrasiya marşrutlarına nəzarətin rəmzinə çevrilir və bu, hazırkı qlobal gərginlik fonunda Azərbaycana ciddi üstünlük qazandırır.

Özbəkistan və Qırğızıstan da bu layihələrə müxtəlif səviyyələrdə qoşulmaqda praktik maraq göstərir.

Özbəkistan üçün bu, əsasən texnoloji imkanlar, yəni avadanlıq, rəqəmsal idarəetmə sistemləri, mütəxəssis hazırlığı deməkdir. Qırğızıstan isə tikinti şirkətləri və texniki xidmətlər yolu ilə prosesə daxil ola bilər. Bundan əlavə, hər iki ölkə Azərbaycanın bu dəhlizləri vasitəsilə öz ticarətini - istər Türkiyəyə, istər İrana, istərsə də Avropa bazarlarına - artırmaq perspektivini də açıq görür.

Beləliklə, Qarabağın dəmir yolu sistemi sadəcə daxili bərpa prosesinin bir hissəsi olmaqdan çıxaraq, qitələrarası əməkdaşlığın mühüm elementi roluna yüksəlir və burada həm yerli əhali, həm də beynəlxalq tərəfdaşlar üçün real fayda və inkişaf imkanları yaranır.

Dəmir yolu layihələrinin maliyyə memarlığı isə çoxpilləli, kompleks bir mexanizm kimi qurulur - burada həm dövlət resursları, həm xarici sərmayə, həm də qrant mexanizmləri uzlaşdırılır. Azərbaycan üçün bu dəmir yolu şəbəkəsi yalnız logistikanı təmin edən vasitə deyil, həm də nəzarət mexanizmi, məşğulluq yaradan mənbə və azad edilmiş ərazilərin ümummilli iqtisadi sistemə uzunmüddətli inteqrasiyası baxımından misilsiz alətdir.

Əsas maliyyə mənbəyi olaraq Azərbaycan dövlət büdcəsi qalır. 2025-2027-ci illər üçün təsdiqlənmiş proqram çərçivəsində dəmir yolu infrastrukturu üçün 1,8 milyard manatdan çox vəsait ayrılıb ki, bu da "Böyük qayıdış" çərçivəsində həmin layihələrin prioritet statusunu açıq şəkildə ortaya qoyur. Milli vəsaitə söykənmək Bakıya həm idarəetməni tam öz əlində saxlamağa, həm də keyfiyyət və müddət standartlarını özü müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Eyni zamanda, Qarabağın Bərpası və İnkişafı Fondu da xüsusi rol oynayır. Bu fonda həm fərdi ianələr, həm də korporativ vəsaitlər, o cümlədən SOCAR və Azərbaycan Dəmir Yolları kimi iri dövlət şirkətlərinin ödənişləri cəlb olunur. Belə iştirak layihələrə əlavə dayanıqlılıq qazandırır, çünki nisbətən kiçik, amma strateji baxımdan vacib infrastruktur elementlərinin - məsələn, stansiya avadanlıqlarının hazırlanması və ya texnikanın alınması - çevik şəkildə maliyyələşdirilməsinə şərait yaradır.

Maliyyələşmənin digər mühüm sütununu xarici sərmayələr və kredit xətləri təşkil edir. Özbəkistan Füzuli stansiyasının tikintisinin maliyyələşdirilməsində tərəfdaş kimi çıxış etməyə maraq göstərib, Qırğızıstan isə hərəkət heyətinin alınması üçün Avrasiya İnkişaf Bankının güzəştli kreditlərini nəzərdən keçirir. Perspektivdə Azərbaycan dəmir yolu hərəkətinin idarə olunmasında müasir rəqəmsal sistemlərin tətbiqi üçün İslam İnkişaf Bankının kredit xətlindən də yararlanmağı planlaşdırır.

Bundan başqa, qrant və beynəlxalq yardımlar da müəyyən rol oynayır. Burada həm İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının, həm də Türkiyənin TİKA agentliyinin maliyyə resursları nəzərdə tutulur. Bu vəsaitlər əsasən layihə-smeta sənədlərinin hazırlanmasına və yerli kadrların təliminə sərf olunur ki, bu da mütəxəssislərin peşəkarlıq səviyyəsini artırır və layihələndirmə proseslərini sürətləndirir.

Xərclərin prioritetləri olduqca balanslı şəkildə bölüşdürülüb. Yolların tikintisi və yenilənməsinə ümumi vəsaitlərin təxminən üçdə ikisi yönəldilir, burada mühəndis-kommunikasiya xətləri, körpülər və tunellər də nəzərdə tutulub. Terminallar və stansiyalar büdcənin təxminən beşdə birini tələb edir, burada xüsusi vurğu yaşıl texnologiyalara - məsələn, stansiya komplekslərinin enerji təminatı üçün günəş panellərinə - edilir. Rəqəmsallaşma və informasiya sistemlərinin tətbiqinə isə maliyyənin 15 faizədək hissəsinin ayrılması planlaşdırılır ki, bu da Qarabağ dəmir yolu qovşağını müasir və texnoloji cəhətdən çevik etmək məqsədi ilə üst-üstə düşür.

Bəhs etdiyimiz situasiya bir sıra real üstünlüklər təqdim edir.

Azərbaycan üçün bu, tranzit yığımlarından və yaradılan iş yerlərindən tez gəlir əldə etməklə yanaşı, bölgənin milli iqtisadiyyata uzunmüddətli siyasi inteqrasiyasını təmin etmək deməkdir.

Özbəkistan və Qırğızıstan da bu layihələrə qoşulmaqla öz ixrac kanallarını genişləndirə, şirkətlərini yeni bazarlara çıxara və eyni zamanda Cənubi Qafqazdakı geoiqtisadi mövqelərini möhkəmləndirə bilərlər. Beynəlxalq maliyyə institutları isə bu perspektivli tranzit dəhlizinə daxil olmaq imkanı qazanır, hansı ki, yaxın bir neçə ildə Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasında əsas magistrallardan birinə çevrilə bilər.

Beləliklə, Qarabağın dəmir yolu kompleksi müxtəlif maraqlı tərəflərin - milli, regional və beynəlxalq oyunçuların - kəsişmə nöqtəsinə çevrilir.

Məhz bu balanslı maliyyə modeli Qarabağdakı layihələri təkcə postmünaqişə bərpasının simvolu deyil, həm də yeni Avrasiya infrastruktur reallığının möhkəm dayağı kimi təqdim edir.

Elçin Alıoğlu Trend