Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Bu iki böhran - atmosfer çirklənməsi və su qıtlığı - ölkədə ekoloji tənəzzülün sistemli xarakter aldığını göstərir. Əhvaz şəhərində PM2.5 hissəciklərinin səviyyəsi ÜST normativindən səkkiz dəfə çox - 42 mkg/m³-ə çatıb. Tehranda isə bir neçə az qarlı qışdan sonra kranlar qurumağa başlayıb. Təkcə Xuzistan vilayətində ötən il hava çirklənməsi səbəbindən 1624 nəfər ölüb, tənəffüs xəstəliklərinin müalicəsinə isə 427 milyon dollardan çox xərclənib. Oktyabrın son günlərində Xuzistanda 22 mindən çox sakin tənəffüs problemləri ilə xəstəxanalara müraciət edib - çünki ay ərzində cəmi iki gün nisbətən təhlükəsiz hava şəraiti müşahidə olunub. Hakimiyyət məktəbləri bağlayıb, distant tədris rejiminə keçməyə məcbur olub: uşaqların evdən məktəbə gedib-gəlməsi artıq sağlamlıq üçün risk sayılır.

Tehranda isə su ehtiyatlarını qorumaq üçün gecə saatlarında suyun verilişi məhdudlaşdırılıb. Paytaxtın beş əsas su anbarından biri tam quruyub, digəri isə cəmi 8 faiz doludur. Energetika naziri Abbas Əli-Əbadi tehranlılara su sərfiyyatını azı 20 faiz azaltmağı və evlərində su anbarları quraşdırmağı tövsiyə edib, əks halda sərt normalaşdırma rejimi tətbiq olunacaq. Lakin bu tədbirlər də vəziyyəti xilas etməyə bilər: meteoroloqlar bildirir ki, ölkə son 50 ilin ən quraq dövrünü yaşayır, yağıntılar ötən illə müqayisədə 85 faiz azalıb. Milli Quraqlıq Mərkəzi vəziyyəti "ən ağır" kateqoriyasına daxil edib. Hakimiyyətin milyonlarla sakinin köçürülməsindən danışması artıq panika deyil - bu, ekoloji böhranın dövlətin varlığını təhdid etməsinin etirafıdır.

Əsas sual budur: bu ekoloji fəlakət İranın daxili sabitliyinə necə təsir göstərir? Başqa sözlə, ekoloji sarsıntılar ölkənin sosial-siyasi balansını poza bilərmi və ətraf mühitin dağılması harada dövlətin və cəmiyyətin mövcudluğuna təhdidə çevrilir?

Tarixi-siyasi fon: məsuliyyətsiz inkişafın onillikləri

İranın bu günkü ekoloji böhranı qəfil yaranmayıb - onun kökləri onilliklər boyu sənayeləşmə, idarəetmə səhvləri və geosiyasi təcriddən qaynaqlanır. 1970-ci illərdə, şah hakimiyyətinin son dövründə, İran təbii resursların dəyərini anlayaraq ilk ətraf mühit strukturlarını yaratmışdı. Lakin 1979-cu il İslam inqilabı və ardınca 1980-1988-ci illərin İran-İraq müharibəsi dövlətin diqqətini sağ qalmaq və bərpa məsələlərinə yönəltdi, ekologiya arxa plana keçdi. Müharibədən sonra prioritet "əvvəl inkişaf, sonra ekologiya" devizinə çevrildi.

1990-cı illərdə prezident Əli Əkbər Haşimi Rəfsəncani bərpa və hidrotexniki layihələrə start verdi: ölkə boyu yüzlərlə bənd və su anbarı tikildi. Qısa müddətdə bu, kənd təsərrüfatının artımına və yeni iş yerlərinə səbəb oldu, lakin eyni zamanda çaylar, göllər və yeraltı su hövzələri tükənməyə başladı. Planlaşdırmasız və ekoloji filtrlərsiz aparılan hər bir layihə təbii su balansını pozurdu.

Eyni vaxtda İran demoqrafik partlayış yaşadı: əhali 1980-ci ildəki 35 milyondan 2020-ci illərdə 85 milyona çatdı. Ərzaq və enerji təminatı üçün hökumət özünütəminatı təşviq edir, quraq bölgələrdə belə əkin sahələri genişləndirirdi. Dərin quyuların qazılması və yeraltı suların həddən artıq istifadəsi qısamüddətli məhsuldarlıq gətirsə də, 2020-ci illərə doğru ölkənin yarısı su qıtlığına girdi. Kənd təsərrüfatı naziri olmuş İsa Kalantərinin hesablamalarına görə, hər il su çatışmazlığı 30 milyard kubmetr səviyyəsinə çatıb, yeraltı suların səviyyəsi isə təhlükəli həddə enib. Nəticədə Tehranın ətraflarında torpaq çökmələri - yəni sözün əsl mənasında ölkənin dayaqlarının çökdüyü müşahidə olunur.

Bütün bu səhvlərin kulminasiyası Urmiya gölü böhranı oldu. Vaxtilə dünyanın ən iri duz göllərindən biri sayılan Urmiya son 30 ildə 95 faiz kiçilib. Səbəb - kənd təsərrüfatı üçün həddən artıq su götürülməsi və qidalandırıcı çayların bəndlərlə qarşısının alınması. Gölün quruması ətrafdakı milyonlarla insan üçün həm ekoloji, həm də sosial fəlakətə çevrildi. Azərbaycan əhalisi bunu mərkəzi hakimiyyətin etinasızlığının simvolu kimi qəbul etdi. 2010-cu illərdə "Urmiya ölür" şüarı ilə aksiyalar keçirildi və sərt şəkildə yatırıldı. Həsən Ruhani dövründə gölün xilas proqramı başladı, amma nəticə məhdud oldu - göl hələ də "tam yox olma" astanasındadır. İsa Kalantərinin hesablamasına görə, Urmiyanın bərpasına 1 milyard dollar lazım idi, amma göl tam quruyarsa, 4 milyon insanın köçürülməsi 500 milyard dollara başa gələ bilər. Bu fakt bir şeyi sübut etdi: ekologiyaya qənaət etmək milli təhlükəsizliyə baha başa gəlir.

Eyni zamanda, havanın çirklənməsi də kəskinləşdi. Avtomobil parkının artımı 1990-cı illərdə başladı, lakin sanksiyalar səbəbindən köhnə texnologiyalı maşınlar ölkəni bürüdü. 2020-ci illərdə təkcə nəqliyyat, xüsusilə dizel yük maşınları, çirklənmənin əsas mənbəyinə çevrildi - Hava çirklənməsinin 88 faizi məhz nəqliyyatın, yalnız 12 faizi isə sənaye müəssisələrinin payına düşür. Energetika sahəsində isə qaz çatışmazlığı zamanı TPP-lərdə mazut yandırılır, bu da əlavə zərərli tullantılar yaradır. Nəticədə Tehran, İsfahan, Məşhəd kimi şəhərlər dünya üzrə ən çirkli şəhərlər siyahısında daimi yer alıb.

Maraqlıdır ki, hakimiyyət bəzən problemi etiraf etmək əvəzinə, günahı xaricdə axtarırdı. 2018-ci ildə Mülki Müdafiə Təşkilatının rəhbəri İsrail və Qərbi "bulud oğurluğunda" ittiham edərək guya İrana quraqlıq "təlqin etdiklərini" iddia etmişdi. Elm ictimaiyyəti bu bəyanatları istehza ilə qarşılamışdı. Əslində bu, ölkənin dərin probleminin göstəricisidir: elmlə idarəetmə arasında uçurum. İranın ekoloqları həyəcan təbili çalır, lakin qərarvericilər hələ də sui-qəsd nəzəriyyələrinə inanmağa üstünlük verirlər.

İİR siyasi sistemi və ekoloji böhran: güc prioritetinin qiyməti

İranın siyasi sistemi də bu mənzərəyə öz möhürünü vurub. İran İslam Respublikasının Konstitusiyasının 50-ci maddəsi ətraf mühitin qorunmasını ümummilli vəzifə elan edir və ekosistemə bərpaolunmaz zərər vuran fəaliyyəti qadağan edir. Kağız üzərində hər şey ideal görünür. Amma dörd onillik ərzində real prioritetlər həmişə başqa olub: ideologiya, təhlükəsizlik, regional təsir, hərbi-siyasi gündəm. "Ekoloji təhlükəsizlik" dövlət strategiyasının kənarında saxlanılıb, formal bəyanatlardan o yana keçməyib.

Təbiətə cavabdeh qurumlar, o cümlədən Ətraf Mühitin Mühafizəsi Təşkilatı illərlə səlahiyyətsizlik və maliyyə aclığı şəraitində işləyib. Rəsmi statusu yüksək olsa da, real təsir rıçaqları məhdud idi, rəhbərləri isə siyasi konfiqurasiyaya uyğun olaraq tez-tez dəyişdirilirdi. Bir mərhələdə bu posta tanınmış alimlər və islahat tərəfdarları gətirilirdi, məsələn, 1997-2005 və 2013-2017-ci illərdə "yaşıl gündəliyi" irəli sürməyə çalışan Masume Ebtikar. Növbəti mərhələlərdə, xüsusilə Mahmud ƏhmədiNejadın (2005-2013) hakimiyyəti dövründə, "böyük tikinti" layihələrini tezləşdirmək naminə ekoloji normalar açıq şəkildə yumşaldılırdı.

2010-cu illərdə minlərlə sənaye obyekti üçün tikinti icazəsinin məhz qorunan ərazilərdə və milli parklarda verilməsi barədə məlumatlar yayılırdı. Bu layihələrin əhəmiyyətli hissəsi İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu ilə əlaqəli təsərrüfat struktur­larına, o cümlədən "Xatəm əl-Ənbiya" mühəndislik holdinqinə gedirdi. Yəni ekoloji maraq dövlət daxilində güclü iqtisadi-siyasi qrupların marağı ilə toqquşanda təbii ki, uduzan təbiət olurdu.

Müstəqil ekoloji QHT-lərin səsi isə demək olar eşidilmirdi. Onlara əvvəlcədən şübhə ilə baxılır, "xarici təsir", "kəşfiyyat əlaqələri" kimi ittiham kölgəsi altında saxlanırdı. Bu paranoyanın kulminasiyası 2018-ci ildə baş verdi: İranın aparıcı ekologiya və zoologiya mütəxəssisləri, Fars Vəhşi Təbiət İrs Fondu ilə bağlı alimlər "casusluq" ittihamı ilə həbs olundu. Səbəb kimi nadir heyvan növlərini izləmək üçün fototələlərin istifadəsi göstərildi. Onlardan biri, professor Kavus Seyyed-Emami, həbsxanada müəmmalı şəraitdə həyatını itirdi, digərləri uzunmüddətli həbs cəzalarına məhkum edildi. Repressiya sistemi hər hansı müstəqil təşəbbüsü təhlükə sayaraq faktiki olaraq ölkənin ekoloji ekspert mühitini iflic etdi.

Nəticədə çoxlu peşəkar kadr ölkəni tərk etməyə üstünlük verdi. Su resursları üzrə dünya səviyyəli mütəxəssis Kaveh Madaninin hekayəsi simvolikdir: o, 2017-ci ildə Ətraf Mühitin Mühafizəsi Təşkilatı sədrinin müavini postuna dəvət olundu, lakin cəmi bir ildən sonra radikal dairələrdən gələn təzyiq və təhdidlər səbəbilə İrandan getdi. Beləcə, dövlət elə o insanlardan məhrum oldu ki, bu böhrana peşəkar həll paketləri təklif edə və yuxarı səviyyədə həyəcan siqnalı verə bilərdilər.

İdeal fırtına: iqlim, qapalılıq və "tükənən resurslar" rejimi

Bu gün baş verənləri bir epizodik nasazlıq kimi yox, uzun illər formalaşmış "ideal fırtına" kimi oxumaq lazımdır. Mühəndis-utilitar düşüncə, demoqrafik təzyiq, sanksiyalar, siyasi qapalılıq və institusional zəiflik bir-birini tamamlayaraq ekosistemi kökündən silkələyib. Qlobal iqlim dəyişikliyi isə bu prosesə sadəcə sürətləndirici rol oynayıb.

İran qurak subtropik zonada yerləşdiyi üçün tarixi olaraq da kəskin yağıntı dalğalanmalarına həssasdır. Amma son onillik ərzində vəziyyət daha da ağırlaşıb: 2018 və 2021-ci illərdə görünməmiş quraqlıq, dolmayan su anbarları, saatlarla davam edən elektrik kəsintiləri, su çatışmazlığı fonunda sosial gərginlik. 2023-cü ilin yayında bir sıra şəhərlərdə temperatur 50 dərəcəni keçərək yeni rekordlar qoydu, kütləvi günvurmalar, səhiyyə sisteminə əlavə yük gətirdi.

Eyni anda toz və qum fırtınaları nadir hava hadisəsi olmaqdan çıxıb, müntəzəm təhdidə çevrildi. Toz kütlələri həm İraq və Səudiyyə Ərəbistanında qurumuş bataqlıqlardan, həm də İranın özünün "yanmış" düzənliklərindən qalxır. Beləliklə, sistem böhranı mozaika kimi formalaşıb: hər fraqment digərlərini gücləndirir.

Bu mənzərəni bir cümlə ilə ifadə etsək, təbiətin verdiyi hökm aydındır: balanssızlıq. İran suyu bərpa olunma sürətindən tez xərclədi, havanı təmizlənmə imkanından tez çirkləndirdi, torpağı özünü yeniləyə biləcəyindən çox istismar etdi. Hesab saatı indi açılıb və ödənişi hamı edir: Sistanın susuz kəndlisindən tutmuş Tehranda smogdan maska taxmağa məhkum orta sinif nümayəndəsinədək.

Sistem böhranının konkret təzahürləri: ekoloji təzyiq insan və iqtisadiyyat üzərində

İranın ekoloji böhranı kompleks xarakter daşıyır və eyni vaxtda bir neçə həyati sahəni vurur.

Birinci zərbə insan sağlamlığına dəyir. Hava çirklənməsi faktiki olaraq hər il on minlərlə iranlının həyatına son qoyan "səssiz killer"ə çevrilib. Ən təhlükəli komponent PM2.5 hissəcikləridir: 2,5 mikrometrdən kiçik bu toz ağciyərlərin dərin qatlarına daxil olur, qan dövranına keçir və xroniki zədələnmə yaradır. İranlı həkimlər ürək-damar, tənəffüs və onkoloji xəstəliklərdə kəskin artım qeydə alır. Statistik struktur təxminən belə görünür: smogla əlaqəli ölümlərin təxminən dörddə biri işemik ürək xəstəlikləri, 15-17 faizi insult və xroniki obstruktiv ağciyər xəstəlikləri, təxminən beşdə biri isə ağciyər xərçəngi və kəskin respirator infeksiyalarla bağlıdır. Yəni zəhərli hava artıq epidemiya miqyaslı risk faktorudur.

Ən ağır yük iri aglomerasiyaların üzərinə düşür: Tehran, sənaye mərkəzi olan İsfahan, neft paytaxtı Əhvaz, relyef baxımından "hava torbası"na çevrilən Ərak və digərləri. ÜST hələ 2010-cu illərdən bir çox İran şəhərini dünyanın ən çirkli şəhərləri sırasında göstərirdi. Əhvaz müxtəlif illərdə tozun orta illik konsentrasiyasına görə bu antireytinqin zirvəsində qərarlaşırdı. 2023-2025-ci illərdə PM2.5-in orta illik səviyyəsi burada təxminən 35-40 mkg/m³ intervalında dəyişir, halbuki tövsiyə olunan hədd 5 mkg/m³-dir. Xuzistan və İlam kimi bölgələrdə toz fırtınaları sutkalıq səviyyəni bir neçə yüz mkg/m³-ə qaldırır, hava gözlə görünən asılı qat halını alır. Bu şəraitdə sağlam insan üçün belə xroniki qıcıqlanma, davamlı öskürək və ağciyər funksiyasının azalması, uşaqlar və yaşlılar üçün isə sistem riskləri qaçılmaz olur.

Buradan keçid avtomatik iqtisadiyyata gəlir. İran Səhiyyə Nazirliyinin hesablamalarına əsasən, yalnız çirkli havadan qaynaqlanan xəstəlik və ölümlərin illik ümumi iqtisadi dəyəri təxminən 17,2 milyard dollar təşkil edir, bu da hər gün 47 milyon dollara yaxındır. Bu rəqəm sırf dolayı yox, çox konkret itkilərdir: iş qabiliyyətinin itirilməsi, əmək məhsuldarlığının azalması, səhiyyə xərclərinin şişməsi, vaxtından əvvəl ölüm. 47 milyon dollar gündəlik yük bəzi qeyri-neft ixrac sahələrinin illik gəlirini üstələyir. Praktik dildə desək, ekoloji səhvlər ölkə üzərinə görünməyən, lakin ağır "vergi" qoyur.

İllərdir sanksiyalar, yüksək inflyasiya və investisiya aclığı altında stag­nasiya yaşayan iqtisadiyyat üçün bu əlavə yük inkişaf tempini daha da öldürür. Həmin milyardlar sənayenin modernizasiyasına, təmiz texnologiyalara, nəqliyyat parkının yenilənməsinə və yeni iş yerlərinə yönləndirilə bilərdi, amma faktiki olaraq infarktların, insultların, onkoloji xəstəliklərin ödənilməsinə gedir. Bunun fonunda böyük şəhərlər peşəkar kadrlar üçün cazibəsini itirir: ixtisaslı mütəxəssislər ailələrinin sağlamlığını düşünərək Dubay, Vankuver və ya Bakı kimi daha təhlükəsiz şəhərlərə yönəlirlər. Bu "beyin axını" ekoloji faktorla güclənən əlavə struktur zərbədir.

İkinci zərbə su böhranı vasitəsilə ərzaq və enerji təhlükəsizliyinə dəyir. İran tarixi olaraq ərzaq müstəqilliyini strateji prioritet sayıb, amma paradoks ondadır ki, nəhəng neft-qaz ehtiyatlarına malik ölkə sabit su təminatını qura bilməyib. Şirin suyun 90 faizdən çoxu kənd təsərrüfatında, əsasən suvarma sistemlərində istehlak olunur. Onilliklərlə bu sistem ucuz resurslarla "şirələndirilib": suya simvolik qiymətlər, nasoslar üçün ucuz elektrik, zəif nəzarət. Nəticə: israf, qeyri-effektivlik və alışqanlıq. BMT məlumatlarına görə, İranda suvarma şəbəkələrinin səmərəliliyi 35-40 faiz səviyyəsini keçmir, yəni götürülən suyun yarıdan çoxu yolda itir, buxarlanır və faktiki fayda vermir.

Üstəlik, bir sıra quraq bölgələrdə ən çox su tələb edən bitkilər əkilib: düyü, şəkər çuğunduru, pambıq. Bu model su anbarlarının, çayların və göllərin mədəsini sürətlə boşaldıb. Bəxtəqan gölü, Hur əl-Azim bataqlıqları, İsfahandakı Zayəndə-Rud çayı, Sistan-Beluçistanda Hamun sisteminin çöküşü - bunlar artıq ayrı epizod yox, vahid tendensiyanın elementləridir. Sistan-Beluçistanın bir vaxtlar həyat mənbəyi sayılan Hamun lagunları demək olar ki, yoxa çıxıb. Burada mühüm rol Helmand (Hirmand) çayının axını ətrafında İranla Əfqanıstan arasında gərginliyi oynayır: Tehran Kabulda "Taliban" hakimiyyətini su razılaşmalarını pozmaqda ittiham edir, əfqan tərəfi isə quraqlığa istinad edir. Fakt odur ki, suyun azalması on minlərlə insanı doğma torpaqlarını tərk etməyə məcbur edib.

Bu fonda ölkə daxilində yeni sosial fenomen formalaşır: "ekoloji migrantlar". İnsanlar müharibədən yox, susuzluqdan, toz fırtınalarından, yanmış torpaqdan qaçır. Son illərin hesablamalarına görə, İran kəndlərinin təxminən 70 faizi potensial boşalmaq riski altındadır: ya artıq əhali köçüb, ya da su qıtlığı səbəbilə köçü ciddi şəkildə planlaşdırır. Təxminən 11 milyon insan böyük şəhərlərin kənarlarında yarı-leqal məskunlaşma zonalarında yaşayır, onların əhəmiyyətli hissəsi məhz məhv olmuş kənd təsərrüfatı fonunda buraya gələnlərdir. Bu isə öz növbəsində gecəqondulaşmanı, işsizlik nisbətini, "köhnə sakinlərlə" yeni gələnlər arasında sosial gərginliyi artırır.

Kənd təsərrüfatı bütün lokal "fədakarlıqlara" baxmayaraq, iqlim və su stressi ilə təkbaşına bacarmır. Son illərdə İran daxili tələbatı qarşılamaq üçün buğda və yemlik məhsulların idxalını ciddi artırmağa məcbur olub. 2021-2022-ci illərin quraqlığı buğda istehsalını təqribən üçdə bir azaldıb, hökumət isə rekord həcmdə taxıl almaq üçün xaricə əlavə valyuta çıxarıb. Trendlər göstərir ki, su siyasəti radikal dəyişməsə, ərzaq idxalından asılılıq dərinləşəcək. Bu, sadəcə iqtisadi yox, psixoloji və siyasi məsələdir: özünü regional güc sayan ölkə daxili bazarı təmin edə bilmirsə, bu, həm cəmiyyətin özünəinamına, həm də sosial sabitliyə zərbədir. Yaddan çıxarmayaq ki, ərzaq qiymətlərində sıçrayış Yaxın Şərqdə dəfələrlə etirazların birbaşa tetikleyicisi olub.

Enerji sektoru da bu dairədən kənarda deyil. Su çatışmazlığı hidroelektrik stansiyaların gücünü məhdudlaşdırır, quraq mövsümlərdə bir sıra GES-lərin faktiki dayanmasına gətirir, bu da elektrik kəsintilərini çoxaldır. İstilik elektrik stansiyaları üçün soyutma suyu tapılmadıqda, sistem əlavə stress altına düşür. Nəticə paradoksal, lakin İran reallığı üçün tipikdir: nəhəng neft-qaz ehtiyatları fonunda şəhərlər istidən və infrastrukturun sıradan çıxmasından qaranlıqda qalır. Bu isə təkcə texniki nasazlıq təsviri deyil, hakimiyyətin idarəçilik səriştəsinə yönələn ictimai sual işarəsidir: əgər ekosistemi belə oxuya bilmirsinizsə, ölkəni necə daşıyacaqsınız?

Üçüncü zərbə: ekoloji böhran, sosial narazılıq və mərkəz-periferiya gərginliyi

Ekoloji böhran İran cəmiyyətində narazılığın tonunu kəskinləşdirən, regional gərginlikləri qabardan mühüm sürətləndirici faktora çevrilib. Son illərin etiraz dalğalarına formal start çox vaxt iqtisadi və siyasi qərarlar versə də, arxa fonda su qıtlığı, toz fırtınaları, qurumuş çaylar və sıradan çıxmış infrastruktur dayanıqlı narazılıq fermenti kimi işləyir.

2017-ci ilin dekabrı - 2018-ci ilin yanvarında ölkəboyu onlarla şəhəri bürüyən çıxışlar qismən məhz quraqlıqdan boğulan bölgələrin ümidsizliyinin məhsulu idi. Analiz göstərdi ki, 2018-ci qışında ən qızğın toqquşmaların yaşandığı kiçik şəhərlərin əhəmiyyətli hissəsi kəskin su çatışmazlığı, aqrar sektorun çökməsi və işsizlikdən əziyyət çəkirdi. İnsanlar yalnız siyasi şüarlar səsləndirmirdilər, konkret tələblər qoyurdular: "Bizə su lazımdır!", "Su istəyirik!". Rəsmilər ictimaiyyət qarşısında problemi daha çox "qlobal iqlim dəyişiklikləri" ilə izah edir, daxili idarəçilik səhvlərini kölgədə saxlayır, qapalı hesabatlarda isə su konflikti risklərinin nəzarətdən çıxacağından ehtiyat edirdilər. Elə 2018-ci ilin payızında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin su mövzusunda xəbərdarlıq dolu sənədi də bu qorxunu rəsmiləşdirirdi.

Bu proqnoz 2019-cu ildə faktiki olaraq reallığa çevrildi. Benzin qiymətlərinin kəskin artımı qığılcım rolunu oynadı, amma etirazların coğrafiyası diqqətlə baxanda yaxşı tanış xəritəni göstərdi: su böhranı, işsizlik və ekoloji tənəzzüllə zəifləyən şəhərlər yenə ön sıradaydı. Xüsusilə Xuzistanın Mahşəhr şəhərində yaşananlar yadda qaldı: quraqlıqdan sıradan çıxmış kəndlərdən, susuz məhəllələrdən olan etirazçılar İslam İnqilabı Keşikçiləri tərəfindən yaxınlıqdakı qamışlıq bataqlıqlara sıxışdırılaraq atəşə tutuldu, onlarla insan həlak oldu. Reuters-in məlumatlarına əsasən, 2019-cu ilin noyabr aksiyalarında ölkə üzrə təxminən 1500 nəfərin öldürülməsi misilsiz sərtlik idi və qismən də periferiyanı itirmək qorxusunun göstəricisi kimi oxunmalıdir: hakimiyyət su və iqtisadi böhrandan əldən düşmüş bölgələrin siyasi nəzarətdən çıxmasından ciddi şəkildə çəkinir.

Xuzistan dərsi: "Biz susuzuq"dan siyasi şüara

2021-ci ilin yayında Xuzistandakı etirazlar ekoloji faktorun nə qədər tez siyasi rəng aldığını bir daha göstərdi. Teoridə bu vilayət ölkənin enerji ürəyidir: neft, qaz, strateji istehsal sahələri. Praktikada isə illərlə aparılan bəndləşmə, suyun mərkəzi vilayətlərə yönəldilməsi və yağıntıların azalması fonunda Karun, Kərxə, Zohre kimi çaylar geri çəkildi, bataqlıqlar qurudu. 50 dərəcəyə çatan istidə onlarla kənddə kranlar tamamilə susdu, mal-qara susuzluqdan qırıldı.

İnsanlar küçəyə su üçün çıxdılar: "Atəş yox, su istəyirik!", "Su, su, su!". Bir neçə günə bu çağırışlar təkcə infrastruktur deyil, siyasi sistemə ünvanlanmış etiraz notları ilə qoşalaşdı, şüarlar Ali Rəhbərə qarşı yönəldi. Reaksiyanın klassik ssenarisi təkrarlandı: güc tətbiqi, ölənlər, yüzlərlə həbslər. Amma bu dəfə siyasi blok eyni zamanda "yumşaq paket" də işə saldı: təcili maliyyə ayrıldı, Tehrandan rəsmi nümayəndə heyətləri Xuzistana göndərildi, yeni su xətləri, nasoslar, duzsuzlaşdırma layihələri vəd edildi. Mesaj açıq idi: "su üsyanları" artıq İran reallığının ayrılmaz hissəsidir və onları yalnız zorakılıqla yox, bahalı və gecikmiş kompensasiyalarla söndürmək mümkündür. Bu isə dövlət üçün əlavə fiskal və siyasi yük deməkdir.

Regional ədalətsizlik: su kimindir, toz kimə qalır

Ekoloji böhran eyni zamanda "kim qazanır, kim uduzur" sualını daha kəskin qoyaraq regional və etnik gərginlikləri qabardır. Su qıtlığı ən sərt şəkildə adətən kənarda qalmış, az inkişaf etmiş vilayətlərdə hiss olunur: Sistan-Beluçistan, Kerman, Cənubi Xorasan, Yəzd, Həmədan və başqaları. Bu ərazilər tarixi olaraq milli və məzhəbi azlıqların - beluç sünnilərin, kürdlərin, puştun icmaların - kompakt yaşadığı bölgələrdir. Onlar illərdir mərkəzdən laqeydlikdən şikayətlənirlər, indi isə təbii resurs böhranı bu laqeydliyi "gözlə görünən" edir: yerli təsəvvürə görə, su "mərkəzin" maraqları üçün çəkilir, toz, xəstəlik və yoxsulluq isə periferiyada qalır.

Şəhərlər və vilayətlərarası su transferi layihələri yeni sosial qarşıdurma xəttinə çevrilib. Karunun suyunun Yəzd platosuna, Dez çayının axınının mərkəzi sənaye zonalarına yönəldilməsi kimi layihələrdən sonra suyu əlindən alınan kəndlilər və yerli hakimiyyət strukturları etiraz dalğası qaldırdı. 2021-ci ildə Zayəndə-Rudun qurumuş məcrasında minlərlə isfahanlı fermer çadırlar quraraq, "bizim suyu qaytarın" tələbi ilə aksiya keçirdi. Çayın çatlamış dibinin fonunda yolların bağlanması, sonradan şəhər sakinlərinin də qoşulması və polisin güllə-səpənlərlə müdaxiləsi İran üçün simvolik foto-kadrdır: fərqli sektorlar və regionlar arasında açıq "su münaqişəsi".

Bu yeni reallıqdır: hər kub metr su üçün rəqabət, uğrunda mübarizə aparılan resurs statusu. Şəffaf, ədalətli və etibarlı paylama mexanizmi olmayanda, uduzan tərəf özünü sistematik aldadılmış sayır. Belə atmosferdə mərkəzi hakimiyyət öz legitimlik kapitalını periferiyada sürətlə yeyir və separatçı, etnik yönümlü diskurslar üçün münbit zəmin yaradır. Xuzistanda bəzi ərəb qruplarının dilində formalaşan narativ bunu açıq göstərir: "Bizim sudan imtina edib fars mərkəzinə ötürürlər, bizə isə yalnız toz, işsizlik və neft tullantıları qalır". Ekoloji ədalətsizlik etnik və sosial ədalətsizliklə üst-üstə düşəndə ortaya artıq təkcə ekoloji yox, təhlükəli siyasi kombinasya çıxır.

Cəmiyyətlə müqavilənin eroziyası: "təhlükəsizlik" əvəzində boğucu hava

Nəticə etibarilə, ekoloji böhran İranın qeyri-rəsmi ictimai müqaviləsini sual altında qoyur. İllər boyu rejim öz legitimliyini üç dayağa bağlayırdı: müstəqillik, mənəvi-siyasi "haqlılıq" və minimal sosial rifah, yəni "çətinliklər var, amma dövlət öz vətəndaşını qoruyur". Bu model həmin anda dağılmağa başlayır ki, dinc dövrdə hakimiyyət artıq cəmiyyətə elementar təminatları verə bilmir: təmiz hava, içməli su, sabit elektrik.

Bu boşluğu iranlıların gündəlik ironiyası çox dəqiq tutur: "Bizə illərlə dedilər ki, düşmən gəlib bombalayacaq, indi isə öz tüstümüzdən boğuluruq". Dövlət raket proqramları, regiondakı müttəfiqlərə dəstək, xarici səhnədə güc nümayişi üçün milyardlar xərclədikcə, daxildə getdikcə daha açıq sual səslənir: əgər bu resursların heç olmasa bir hissəsi zavodların filtrasiyasına, su kəmərlərinin yenilənməsinə, çayların və göllərin bərpasına ayrılsaydı, bu gün ölkə bu vəziyyətdə olardımı?

Bu diskurs xüsusilə böyük şəhərlərin təhsilli gəncliyi və orta sinfi arasında güclüdür. Onlar başqa ölkələrin təcrübəsini görür, rəqəmsal məkan vasitəsilə müqayisə edir və "əxlaqi üstünlük" iddiası ilə real ekoloji mənzərə arasındakı uçurumu çox aydın hiss edirlər. Ən diqqətçəkən məqam odur ki, narahatlıq artıq yalnız liberal çevrələrin mövzusu deyil. 2023-cü ildə nüfuzlu ayətullah Məkarem Şirazi quraqlıq və toz fırtınalarını "səhv idarəçiliyə görə yuxarıdan gələn xəbərdarlıq" adlandıraraq, hökuməti təcili tədbirlər görməyə çağırdı. Bu cür bəyanatlar rituallıqdan kənara çıxmasa da, bir həqiqəti təsdiqləyir: ekoloji böhran artıq texniki ekspert müzakirəsi deyil, ümummilli siyasi gündəmin ayrılmaz hissəsidir.

Əgər qısa desək, İran sistemi bu gün təkcə iqtisadi sanksiyaların yox, həm də özünün yaratdığı ekoloji gerçəkliklərin stress-testindən keçir. Və sual artıq belə qoyulur: rejim bu "yandırılmış sabitliyi" saxlamaq üçün resurs tapacaq, yoxsa təbiətin diktə etdiyi qaydalar onu yenidən format etməyə məcbur edəcək?

Daxili sabitlik təhdid altında: ekoloji təhlükəsizlikdən milli təhlükəsizliyə qədər

İranda baş verən ekoloji böhran artıq təkcə təbiət və ya iqtisadiyyat məsələsi deyil - o, siyasi və sosial sabitliyə, nəticə etibarilə isə milli təhlükəsizliyə təsir edən ciddi faktora çevrilib. Qlobal politologiyada geniş istifadə olunan "insani təhlükəsizlik" anlayışı dövlətin təhlükəsizliyini yalnız müharibə və terrorun yoxluğu ilə deyil, həm də xalqını aclıq, epidemiya və ekoloji fəlakətlər kimi xroniki təhdidlərdən qoruya bilmək qabiliyyəti ilə ölçür. Bu baxımdan, bu gün İranın öz vətəndaşları üçün təhlükəsiz ölkə adlandırılması çətindir - çünki təhlükə xaricdən deyil, ölkənin daxilindən, yəni yaşadığı mühitdən gəlir.

Yüksək səviyyəli iranlı ekspertlər bu barədə açıq danışırlar. Məsələn, ölkənin tanınmış su mütəxəssislərindən biri, Ətraf Mühitin Mühafizəsi Təşkilatının sabiq rəhbər müavini Kaveh Madani deyir ki, İran "su bankrotluğu" vəziyyətindədir. Onun sözlərinə görə, bu, onilliklərlə davam edən pis idarəetmənin, quraqlığın və iqlim dəyişikliklərinin nəticəsidir. Madani xəbərdarlıq edir: "İnsanların suyu və elektriki olmayanda elə daxili təhlükəsizlik problemləri yaranır ki, onları İranın düşmənləri belə arzulamazdı". Doğrudan da, 40 dərəcə istidə işığın sönməsi və ya krandan suyun gəlməməsi əhalidə panika və qəzəb yaradır. 2022-ci ilin yayında Kərəc və Şirazda baş verən spontan etirazlar bunun bariz nümunəsi idi - insanlar küçələrə çıxıb elektrik tələb etdilər, amma qarşılıqda güc strukturları tərəfindən dağıdıldılar.

İranın güc strukturları - Sepah, polis, kəşfiyyat - illər boyu siyasi müxalifətlə və ya diversiyalarla mübarizəyə hazır idilər, indi isə tam fərqli təhdidlə üz-üzə qalıblar: sosial partlayışların kökündə aclıq, susuzluq və təməl ehtiyacların ödənilməməsi dayanır. Amma burda əsas çətinlik ondan ibarətdir ki, su çatışmazlığını dəyənəklə aradan qaldırmaq mümkün deyil. Güc tətbiqi isə əksinə, hakimiyyətin legitimliyini aşındırır. Televiziyada 10 faiz su anbarının quruduğunu etiraf edib, eyni anda küçədə su istəyənləri döymək - bu, sadə vətəndaşda yalnız ikrah doğurur.

İran hakimiyyətinin rəsmi ritorikası indi tədricən inkar mərhələsindən "qismən etiraf" mərhələsinə keçir. Əgər əvvəllər ekoloji problemləri qabardanları Qərbin agenti adlandırırdılarsa, bu gün dövlət mediası özü qorxulu statistikaları yayır. Məsələn, Səhiyyə Nazirliyinin məlumatına görə, təkcə bir il ərzində havanın çirklənməsi nəticəsində 58 975 insan həlak olub. Bu, artıq gizlədilə bilməyən böhranın miqyasını göstərir. Hakimiyyət vəziyyəti ictimailəşdirməklə məsuliyyəti paylaşmağa çalışır, lakin bu, başqa nəticə də doğurur - insanlarda qorxu və gücsüzlük hissini artırır. Televiziyada yüksək vəzifəli məmur "əgər bu qış yağış yağmasa, paytaxtı təxliyə etməli olacağıq" deyəndə, milyonlarla insan haqlı olaraq soruşur: bəs dövlətin "B planı" varmı?

Maliyyə resurslarının məhdudluğu vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Məsələn, 2021-ci ildə Xuzistanda su qıtlığına qarşı etirazlardan sonra Karun çayından yeni kəmər layihələrinə pul ayrıldı, amma bu, Karunun aşağı axınında suyun azalması demək idi. Beləliklə, bir problemi "həll" edən hakimiyyət, əslində, növbəti böhranın təməlini qoyur.

İranda indi "ekoloji günah" və "elita savaşı" da gedir. Ekspertlər arasında formalaşan konsensus belədir: ölkənin su siyasətindəki fəlakətin səbəbi "su mafiyası" adlandırılan sistemdir - yüksək vəzifəlilərin, inşaat şirkətlərinin (o cümlədən Sepah-a məxsus "Xatəm əl-Ənbiya" korporasiyası) və lobbi qruplarının maraq ittifaqı. Məsələn, Karun çayı üzərindəki Qotvand bəndi - milyon ton duz qatının təmizlənmədən bəndin gövdəsinə salınması nəticəsində bütün su hövzəsini zəhərləyib. Xəbərdarlıqları qulaqardına vuran layihə rəhbərləri isə cəzasız qalıblar.

Bu gün "islahatçılar" həmin uğursuz layihələrin məsuliyyətini "mühafizəkarlar" üzərinə atmağa çalışır, "Etemad" qəzeti açıq yazır: "İqlim siyasətə qurban verilir, qeyri-peşəkar idarəçilər sektoru iflasa aparıb". Mühafizəkarlar isə məsuliyyəti quraqlıq və sanksiyalar kimi xarici amillərə bağlayır, insanlara "suya qənaət edin, dua edin" tövsiyələri verir. Bu, bir növ məsuliyyəti təbiətə və xalqa yönəltmək cəhdidir. Amma xalq görür ki, hökumət binaları su və elektriklə təmin olunur, hövzələr doludur, generatorlar işləyir - sadə vətəndaşdan isə qənaət tələb olunur.

Nəticə etibarilə, ekoloji stress artıq daxili sabitlik üçün ciddi təhlükəyə çevrilir. İran dərhal çevriliş ərəfəsində olmasa da, ictimai etimadın aşınması, həyat keyfiyyətinin enməsi ölkəni içəridən zəiflədir. Əgər bir neçə ekoloji fəlakət eyni vaxtda baş versə - məsələn, güclü toz fırtınası ölkənin yarısını bürüsə, eyni anda quraqlıq səbəbindən iri elektrik stansiyası sıradan çıxsa və meşə yanğınları başlasa - dövlətin operativ cavab vermək imkanı demək olar ki, tükənər.

Ekoloji böhranın uzunmüddətli nəticələri isə daha dərin ola bilər. Havanın və suyun çirklənməsi ölkənin insan kapitalını məhv edir - gənclərin sağlamlığı, təhsili, məhsuldarlığı azalır. Nəticədə, ölkə rəqabət qabiliyyətini itirir, beyin axını artır, institutlar zəifləyir. Məsələn, İsfahanda son illər çoxskleroz xəstəliyinin artması birbaşa sənaye tullantıları və ağır metallarla izah olunur. Xəstə və ruhdan düşmüş cəmiyyət nə iqtisadi, nə siyasi inkişaf göstərə bilir - bu isə "aşağı intensivlikli daxili böhran"a gətirib çıxara bilər, yəni açıq çöküş olmadan tədrici tənəzzül.

İranın ekoloji qeyri-sabitliyi həm də geosiyasi risk yaradır. Daxili nəzarətin zəifləməsi xarici qüvvələr üçün imkan pəncərəsi açır. Belucistanda quraqlıq fonunda sünni radikal qrupların fəallaşması təsadüfi deyil - sosial narazılıq terrora çevrilə bilər. Uzunmüddətli böhran həm də qaçqın axını yarada bilər. Bu halda qonşular - Azərbaycan, Türkiyə, Körfəz ölkələri - birbaşa təsirlənəcək.

Tigri və Fərat çaylarının su səviyyəsinin azalması artıq İraq, İran və Türkiyə arasında gərginlik yaradır. ABŞ, Rusiya, Çin kimi böyük güclər də İrandakı sabitlikdən öz maraqları baxımından narahatdırlar. Deməli, İranın ekoloji davamlılığı təkcə daxili məsələ deyil, həm də regional təhlükəsizlik amilidir.

Azərbaycan üçün bu xüsusilə həssas mövzudur: Araz və Kür çaylarında sabit hidrorejim, Xəzərin təmizliyi, sərhəddəki sənaye obyektlərinin təhlükəsizliyi - bütün bunlar birbaşa bizim həyatımıza təsir edir. Buna görə də, əgər İranın ekoloji böhranı dərinləşərsə, Bakı qarşısında iki seçim duracaq: ya Tehrana ekoloji diplomatiya və yardım təklif etmək, ya da öz milli təhlükəsizliyini qorumaq üçün preventiv tədbirlər görmək.

Nəticələr və proqnozlar

İran artıq ekoloji dözümlülük sərhədlərinə çatıb - və bu sərhədlər onun sosial və dövlət sabitliyinin hədləri ilə üst-üstə düşür. Analiz göstərir ki, İrandakı ekoloji böhran tək bir problem deyil, bir-biri ilə bağlı çoxsaylı təhlükələrin kaskadıdır və bunlar uzunmüddətli perspektivdə ölkənin daxili sabitliyinə ciddi təsir göstərəcək.

Birincisi, ictimai rifahın təməli sarsılıb. Hər nəfəsin xəstəlik riski daşıdığı, hər quraqlıq mövsümünün su qıtlığı ilə nəticələndiyi bir ölkədə insanlar daimi stress vəziyyətində yaşayırlar. Bu, hakimiyyətin legitimliyini yeyir: vətəndaşlar dövləti artıq qoruyucu kimi deyil, aciz və laqeyd rejim kimi görməyə başlayır. Əvvəllər iqtisadiyyat sosial gərginliyi kompensasiya edə bilirdi - subsidiyalar, pulsuz səhiyyə, təhsil və s. sayəsində əhali narazılıqlarını içində saxlayırdı. Amma indi real gəlirlər azalır, inflyasiya artır, üstəlik, insanlar su filtrlərinə, çənlərə, dərmanlara pul xərcləməyə məcburdurlar. Səbr isə tükənir.

İkincisi, lokal ekoloji böhranlar tədricən milli böhrana çevrilir. İqlim mütəxəssislərinin proqnozlarına görə, yaxın illərdə İranı daha kəskin hava hadisələri gözləyir: uzunmüddətli quraqlıqlar, daha isti yaylar və qeyri-sabit yağıntı dövrləri. Yəni fəlakətlərin coğrafiyası genişlənəcək. Hazırda əsas zərbə ölkənin cənub-qərbinə və mərkəzinə dəyirsə, sabah su qıtlığı şimalın sıx məskunlaşmış ərazilərini də vura bilər. Artıq bu tendensiyanın əlamətləri görünür: payızda ölkənin ikinci böyük şəhəri Məşhəddə su anbarlarının doluluq səviyyəsi 3 faizin altına düşüb - bu, misli görünməmiş göstəricidir. Bəzi rayonlarda "norma ilə su paylanması" sisteminin tətbiqi müzakirə olunur. Əgər Məşhəd kimi iri mərkəzlərdə fövqəladə vəziyyət elan edilərsə, bu, həm idarəçilik, həm də ictimai sabitlik baxımından yeni mərhələ olacaq. Havanın çirklənməsi də eyni ssenari üzrə gedir: əvvəllər yalnız Tehran və İsfahan kimi metropollar tüstü dumanı altında qalırdısa, indi bu mənzərə xırda şəhərlərdə də müşahidə olunur. Beləcə, "böhranın yayılması effekti" yaranır - daha əvvəl loyal və ya apolitik olan təbəqələr narazı təbəqəyə çevrilir. Ekologiya ideoloji deyil, universal mövzudur - o, cəmiyyətin bütün qatlarını birləşdirə bilər və bu, potensial siyasi mobilizasiya mənbəyidir.

Üçüncüsü, İran elitası daxilində prioritetlərin yenidən qiymətləndirilməsi başlayıb, amma bu dəyişikliklər böhranı önləməyə çatacaqmı - hələ bəlli deyil. Hazırkı prezident İbrahim Raisi (de-fakto ölkəni o idarə edir, yuxarıda adı çəkilən Pezeşkiyan yox) ekoloji böhranın siyasi böhrana çevrilməsinin qarşısını almağa çalışır. Onun hökuməti bir sıra layihələr elan edib: "4 ildə 1 milyard ağac" kampaniyası, Fars körfəzi sahillərində duzsuzlaşdırma zavodlarının yaradılması və s. Amma ekspertlər hesab edir ki, dəniz suyunun duzsuzlaşdırılması və mərkəzi İrana daşınması fantastik dərəcədə baha başa gələcək və 2040-cı illərə qədər ölkənin su tələbatının cəmi 5 faizini qarşılayacaq. Bununla belə, Sepah-ın generallarının artıq bu mövzuya ciddi maraq göstərməsi, iqlim iclaslarında iştirak etməsi vacib siqnaldır: orduda başa düşürlər ki, quraqlıq nüvə proqramına və hərbi sənayeyə sanksiyalar qədər zərər vura bilər.

Ekspert dairələrində getdikcə daha çox səslənən paradoksal fikir var: "İranın əsas düşməni ABŞ və ya İsrail deyil, su və tozdur - birinin çatışmazlığı, o birinin artıqlığı". Əgər bu düşüncə qərarverici səviyyədə oturuşsa, dövlət resurslarının bir hissəsi ekoloji təhlükəsizliyə yönəldilə bilər. Amma ölkə sisteminin inersiyası və müxtəlif lobbilər arasındakı çəkişmələr (neft sektoru, Sepah, dini fondlar və s.) islahatların sürətlə həyata keçirilməsini son dərəcə çətinləşdirir.

Proqnozlara gəlincə, əgər İran bu trayektoriya ilə hərəkətə davam etsə, onu gurultulu çöküş deyil, "tədrici boğulma" gözləyir - həm məcazi, həm də fiziki mənada. Pessimist ssenariyə görə, qarşıdakı 10-15 ildə vəziyyət hər il bir qədər pisləşəcək: azacıq daha az yağış, bir az daha çox duman, bir neçə min nəfər artıq ölüm, bir neçə daha tərk edilmiş kənd. Dövlət isə reaksiyanı hissə-hissə və gecikmiş şəkildə verəcək - haradasa yeni boru kəməri tikiləcək, haradasa camaata maska paylanacaq, haradasa köhnə avtomobil üçün cərimə artırılacaq. Amma sistemli yanaşma olmayacaq. Nəticədə, böhran kulminasiyaya çatanda, onu yumşaltmaq üçün resurslar qurtaracaq.

2030-cu illərin ortalarına qədər İranın neft və qaz ehtiyatları qalacaq, amma iqlim fəlakətləri onların hasilatına və ixracına ciddi zərbə vuracaq. Quraqlıq və ekstremal istilər neft yataqlarının işlənməsini çətinləşdirəcək. Sanksiyalar və texnoloji təcrid davam edərsə, infrastrukturun modernləşməsi mümkün olmayacaq. Əhalinin 100 milyonu keçməsi də ekosistemin yükünü dözülməz edəcək.

Bir məqamda "sistem qopması" baş verə bilər - mərkəzi hakimiyyət bəzi bölgələr üzərində nəzarəti itirəcək, regionlar özbaşına yaşamağa məcbur qalacaq. Bu isə ya xaotik miqrasiya (alimlərin xəbərdarlığına görə, Mərkəzi düzənlik, o cümlədən Tehran belə, qismən boşala bilər), ya da resurs uğrunda yerli toqquşmalarla nəticələnəcək.

Belə ssenaridə İran regionun aparıcı gücündən humanitar böhran ocağına çevrilə bilər. Bu boşluqdan isə xarici qüvvələr - ya birbaşa müdaxilə, ya da beynəlxalq "himayə mexanizmləri" vasitəsilə istifadə edəcək. Bu, "yavaş dağılma" ssenarisidir - və nə İran xalqı, nə də onun qonşuları belə aqibəti arzulayır.

Amma daha nikbin ssenari də mümkündür

İran üçün faciəvi nəticələr qaçılmaz deyil. Əksinə, ölkə böhrandan ibrət dərsi çıxarıb, yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoya bilər. Belə bir optimist ssenari yalnız o halda gerçəkləşər ki, ekoloji böhranın miqyası hakim elitanı real islahatlara məcbur etsin - necə ki, bir sıra avtoritar rejimlər tarixdə fundamental təhlükələr qarşısında siyasətlərini dəyişiblər.

Bu halda rejimdəki praqmatik qüvvələr anlayacaqlar ki, beynəlxalq əməkdaşlıqdan qaçmaq mümkün deyil və İranı qlobal iqlim və ekoloji təşəbbüslərə inteqrasiya etməyə çalışacaqlar. ABŞ və Avropa İttifaqı da belə gündəliyi danışıqlara daxil etməyə hazır ola bilər - çünki iqlim dəyişikliyi azsaylı "neytral" mövzulardandır: burada tərəflərin maraqları toqquşmur, əksinə, üst-üstə düşür. Belə bir vəziyyətdə ekoloji texnologiyaların mübadiləsi, beynəlxalq fondlardan maliyyələşmə, toz fırtınaları barədə məlumat mübadiləsi kimi istiqamətlərdə ixtisaslaşmış sazişlər imzalana bilər. Bu, daha geniş razılaşmanın - məsələn, yeni nüvə müqaviləsinin və ya regional təhlükəsizlik paktının - tərkib hissəsi ola bilərdi. Nəticədə ekoloji şəraitin yaxşılaşması təkcə iranlıların deyil, bütün regionun, hətta uzaq dövlətlərin də maraqlarına cavab verir. Çünki Yaxın Şərqdə sabitliyin pozulması heç kimin xeyrinə deyil.

Daxildə isə nikbin ssenarinin reallaşması üçün əsas şərt - siyasi iradədir. Tehran hakimiyyəti "ekoloji modernləşmə"ni onilliyin prioriteti elan edib, cəmiyyəti bu məqsəd ətrafında səfərbər edə bilərdi - necə ki, vaxtilə sanksiyalara qarşı səfərbərlik etmişdi. Bu, real infrastruktur layihələrinə sərmayə qoymaq deməkdir: su kəmərlərinin bərpası, müasir təmizləyici qurğuların tikintisi, nəqliyyatın qazlaşdırılması və elektrikləşdirilməsi (İranda qaz ehtiyatları kifayət qədərdir). Ən çətin, amma həyati zəruri məsələ - kənd təsərrüfatı islahatıdır: susuz zonalarda su tutumlu bitkilərdən imtina, damcı suvarma sistemlərinin tətbiqi, müəyyən torpaqların yenidən təbiətə qaytarılması.

Bu isə subsidiya və tarif sistemində dəyişikliklər tələb edəcək - yəni su və enerji faktiki olaraq "pulsuz" olmamalıdır. Əks halda fermerlər qənaətə maraqlı olmayacaqlar. Hətta bəzilərinin daha artıq tükənmiş torpaqlardan köçürülməsi zəruri ola bilər - ağrılı addımdır, amma kompensasiya ilə planlı köçürülmə, xaotik qaçışdan yaxşıdır.

İnstitusional dəyişikliklər də qaçılmazdır. İranda ekoloji siyasəti əlaqələndirən, real səlahiyyətə malik güclü qurum - məsələn, "davamlı inkişaf üzrə dövlət komissiyası" tipli bir orqan yaradılmalıdır. O, ətraf mühitə zərər vuran layihələri vetolamaq və bütün nazirliklərin fəaliyyətini uzlaşdırmaq səlahiyyətinə sahib olmalıdır. Hazırkı idarəetmədə isə "şöbə təfəkkürü" hökm sürür: kənd təsərrüfatı məhsulun həcmi dalınca, energetika isə meqavattların dalınca qaçır, nəticələr barədə düşünən yoxdur. Elm və şəffaflıq əsasında sistemli yanaşma vacibdir. Halbuki indi hətta İran parlamenti belə, su ehtiyatları barədə tam məlumat əldə edə bilmir - statistikalar gizlədilir və ya "redaktə olunur".

Məsələnin açarı - cəmiyyətin iştirakı. İranın öz alimləri, ekoloqları, vətəndaş təşəbbüsləri dövlət üçün düşmən yox, bilik resursudur. Hakimiyyət onlarla dialoq qura bilsə, bu, sinerji yaradar. Tarixdə bunun nümunələri çoxdur: məsələn, 1980-ci illərin SSRİ-sində ekoloji hərəkat dəyişikliklərin zəruriliyini cəmiyyətə anlatdı, 2010-cu illərin Çində isə şəhərlərdəki tüstü dumanına qarşı narazılıq hökuməti hava təmizləməyə ciddi investisiyalar yönəltməyə məcbur etdi - nəticədə bir neçə il ərzində Pekin və Şanxayda hava keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdı. İranın təhsilli, dünyagörüşlü gəncliyi də belə təşəbbüsləri dəstəkləyərdi - həm də bu, siyasi baxımdan "zərərsiz" mövzudur. "Yaşıl siyasət" həm dini, həm də dünyəvi təbəqələr üçün ortaq ideya ola bilər - "Tanrının yaratdığını qorumaq" konsepsiyası hər iki tərəfə doğmadır.

Ancaq əsas sual budur - mövcud sistem bu dəyişiklikləri həyata keçirmək üçün kifayət qədər çevikdirmi? Tarix göstərir ki, avtoritar rejimlər çox vaxt gecikirlər - problemi etiraf edəndə artıq gec olur. İran üçün də zaman tükənir: bəzi proseslər, məsələn, yeraltı suların çökməsi, artıq geri dönməz haldadır, maksimum - nəticələrini yüngülləşdirmək mümkündür. Hətta kurs bu gün dəyişsə belə, nəticə 5-10 ildən əvvəl görünməyəcək. Yəni yaxın illər istənilən halda ağır keçəcək: nə toz sabah yox olacaq, nə də yağış məmurun əmri ilə yağacaq. Əsas məqsəd - vəziyyətin daha da pisləşməsinə imkan verməmək və əsrin ortalarına qədər ekoloji tarazlığın bərpası üçün baza yaratmaqdır.

Beynəlxalq kontekstdə İranın təcrübəsi bütün dünyaya xəbərdarlıqdır: ekologiyanı görməzdən gəlmək hətta möhkəm görünən rejimləri də içəridən çökdürə bilər. XXI əsrdə iqlim dəyişikliyi və resurs qıtlığı bəşəriyyətin ortaq bəlasıdır. Kimisində buzlaqlar əriyir, kimisində şəhərlər batır, kimisində isə - İran kimi - çaylar quruyur, səma tüstüdən qaralır. Amma nəticə eynidir: ya dövlətlər uyğunlaşır, ya da sarsıntı keçirir.

İranın xüsusiyyəti ondadır ki, o həm sənayeləşmiş iqtisadiyyatın, həm də "üçüncü dünya" ölkələrinin cizgilərini daşıyır: neft sənayesi və təhsilli şəhər əhalisi bir tərəfdə, geridə qalmış kənd təsərrüfatı və texnoloji asılılıq - o biri tərəfdə. Bu mənada İran bir növ "lakmus kağızı" rolunu oynayır: müxtəlif böhranların birləşməsi necə bir ölkəni sürətlə iflic edə biləcəyini göstərir. Buradan çıxan dərs aydındır - Azərbaycan da daxil olmaqla region ölkələri ekoloji davamlılığını indidən gücləndirməlidir, problemlər fəlakətə çevrilməmiş.

Yaxın perspektivdə gözlənilir ki, Tehran hökuməti paytaxtın real evakuasiyası kimi radikal addımlardan yayınacaq və müvəqqəti, taktiki həllər tapmağa çalışacaq: suyun regionlararası ötürülməsi, sərt paylama, hətta lazım gələrsə, su və ya buz idxalı - necə ki, bunu vaxtilə Səudiyyə Ərəbistanı və Küveyt etmişdilər. Smog məsələsində də məhdudiyyətlər qalacaq: avtomobillər üçün dövri qadağalar, məktəblərin bağlanması, dövlət qulluqçularının hava çirklənməsi pik vaxtlarında məsafədən işləməsi və s.

Bunlar adaptiv tədbirlərdir - simptomları yüngülləşdirir, amma "xəstəliyi" aradan qaldırmır. Orta müddətdə, yəni 3-5 il ərzində Çin və Rusiya tərəfdaşlığı ilə su, təmizləmə və bərpa olunan enerji infrastrukturlarına sərmayələrin artması gözlənilir. Qərb sanksiyaları qalarsa, Tehran alternativ mənbələrdən maliyyə və texnologiya axtaracaq. Düzdür, Çin və Rusiya ekoloji baxımdan nümunə deyil, amma duzsuzlaşdırma, hidroponika kimi sahələrdə texnologiya və əsasən maliyyə təqdim edə bilərlər. Amma bu əməkdaşlığın motivi ekologiya deyil, iqtisadi və geosiyasi maraqlardır - yəni "yan təsir" kimi ekoloji irəliləyiş mümkündür, lakin məqsəd bu olmayacaq.

Ekoloji faktor və hakimiyyət tranziti riski

Ekoloji böhranın İranda ali siyasətə qədər təsir göstərməsi ehtimalını istisna etmək olmaz. 2022-2023-cü illərdə ölkə "Qadın. Həyat. Azadlıq" şüarı altında kütləvi etirazlar yaşadı və bu hadisələr mühafizəkarların mövqelərini ciddi şəkildə sarsıtdı. Əgər yaxın illərdə yeni kütləvi iğtişaşlar baş qaldırsa - sosial-iqtisadi tələblərlə başlayıb, ümumi siyasi xarakter alsa - hakim elitanın praqmatik qanadı ictimai təzyiqi azaltmaq və Qərb texnologiyalarına, investisiyalarına çıxış əldə etmək üçün daha açıq və elastik kursa keçidin qaçılmaz olduğunu anlayacaq. Beləcə, birbaşa siyasi təbiəti olmayan ekoloji faktor dəyişiklikləri sürətləndirən o "devenin belini qıran saman çöpü" rolunu oynaya bilər.

Tövsiyələr: davamlılığa gedən yol

İranın sistemli ekoloji böhrandan çıxması üçün siyasətdə, iqtisadiyyatda və ictimai şüurda dərin dəyişikliklər tələb olunur. Aşağıda həm İran daxilində qərar qəbul edənlər, həm də qonşu ölkələr üçün əsas istiqamətlər təqdim olunur.

Ekologiyanın dövlət prioritetinə çevrilməsi İran rəhbərliyi ekoloji böhranı milli təhlükəsizliyə təhdid kimi tanımalı və onun həllini ali prioritet elan etməlidir. Bu, hava çirklənməsini azaltmaq və su balansını sabitləşdirmək üçün konkret hədəfləri olan Ekoloji Təhlükəsizlik üzrə Milli Strategiyanın hazırlanması deməkdir. İnstitusional islahat və şəffaflıq Elm adamları, mühəndislər, vilayət nümayəndələri və ekoloji təşəbbüslərin iştirak etdiyi müstəqil Dövlət Davamlı İnkişaf Şurası yaradılmalıdır. Şuraya iri layihələri ekoloji baxımdan qiymətləndirmək və ətraf mühitə zərər vuran təşəbbüslərə veto qoymaq səlahiyyəti verilməlidir. İctimai etimadı bərpa etmək üçün hava, su və torpaq resurslarının vəziyyəti barədə rüblük hesabatlar açıq şəkildə dərc edilməlidir. Su idarəçiliyində keyfiyyət dəyişikliyi İran su siyasətində miqyas deyil, effektivlik prinsipinə keçməlidir. Köhnə sel-suvarma sistemləri yerinə damcı və yeraltı suvarma tətbiq edilməli, kanallar modernləşdirilməli, kənd təsərrüfatı xəritəsi yenidən tərtib olunmalıdır. Su sərfiyyatı üçün mərhələli tariflər tətbiq edilməli, israfın qarşısı alınmalıdır. Ənənəvi təsərrüfat modelini itirən fermerlər üçün sosial təminat və yenidən ixtisaslaşma proqramları hazırlanmalıdır. Su ekosistemlərinin qorunması və bərpası Yeni iri bəndlər tikilməzdən öncə müstəqil ekoloji ekspertiza keçirilməlidir. Təbiətə uyğun həllər - bataqlıqların bərpası, çay yataqlarının təmizlənməsi, kiçik su anbarlarının yaradılması - əsas prioritet olmalıdır. Urmiya gölü kimi quruyan su hövzələrinin heç olmasa bir hissəsinin bərpasına yönəlmiş selektiv proqramlar həyata keçirilməlidir. Su bölgüsü ədalətli prinsiplərlə aparılmalı, quraqlıq zamanı bütün bölgələrdə proporsional azalma tətbiq edilməlidir. Smogla mübarizə və nəqliyyat siyasəti Şəhərlər üçün "Təmiz nəfəs" proqramı hazırlanmalıdır. Buraya elektrik və hibrid nəqliyyatın stimullaşdırılması, köhnə avtomobillərin yığışdırılması, metro və elektrik avtobus xətlərinin genişləndirilməsi, yanacaq keyfiyyətinin Avro-5 standartına çatdırılması, şəhər ətrafında ağacəkmə zolaqlarının salınması daxildir. Hava keyfiyyətinə real vaxt rejimində nəzarət sistemi qurulmalıdır. Enerji keçidi və səmərəlilik İran günəş və külək enerjisinə böyük potensiala malikdir. Çin kimi neytral tərəfdaşlarla əməkdaşlıq edərək, yerli avadanlıq istehsalı inkişaf etdirilməlidir. Məqsəd - 2030-cu ilə qədər bərpa olunan enerjinin payını 5-10 faizə çatdırmaq. Paralel olaraq enerji itkilərinin azaldılması, binaların izolyasiyası və köhnə avadanlıqların yenilənməsi həyata keçirilməlidir. Sosial müdafiə və ekoloji maarifləndirmə Su, yanacaq və elektrik qiymətləri real dəyərə uyğunlaşdırılarkən aztəminatlı təbəqələr ünvanlı subsidiyalarla qorunmalıdır. Hər ailəyə minimum həcmdə su və enerji güzəştli tariflə verilməli, ondan artıq istehlak bahalaşdırılmalıdır. Məktəblərdə ekoloji savadlılıq proqramları və media kampaniyaları genişləndirilməlidir. İranın qədim su idarəçiliyi və bağ mədəniyyətinə istinad edərək, təbiəti qoruma ideyasını milli kimliyin bir parçasına çevirmək mümkündür. Ekoloji böhran İrana həm təhlükə, həm də fürsət yaradır. Əgər Tehran onu milli təhlükəsizlik məsələsi kimi qəbul edib, konkret siyasi qərarlarla hərəkətə keçsə, ölkə həm daxili sabitliyini qoruya, həm də regionda məsul tərəf kimi qalmağa davam edə bilər. Azərbaycanın və digər qonşu ölkələrin də marağı məhz belə bir İrandadır.

Regional əməkdaşlığın inkişafı

İran üçün ekoloji problemlərin həllində ən real resurslardan biri - qonşularla əməkdaşlıqdır. Bu istiqamətdə bir neçə praktiki addım mümkündür.

İraq və Fars körfəzi ölkələri ilə toz və qum fırtınalarına qarşı birgə proqramlar işləmək lazımdır. Buraya səhraların kənarında ağac zolaqlarının salınması, qum sahələrinin bərkitmə layihələrinin maliyyələşdirilməsi, Mesopotamiya bataqlıqlarının bərpası kimi tədbirlər daxil ola bilər. BMT-nin dəstəyi ilə bu istiqamətdə regional razılaşma təşəbbüsü artıq olub, indi əsas vəzifə - həmin təşəbbüsü davam etdirmək və real mexanizmə çevirməkdir.

Əfqanıstanla, siyasi gərginliyə baxmayaraq, Hilmənd çayı üzrə su bölgüsündə razılaşmaya nail olmaq vacibdir. İran tərəfi Əfqanıstana kömək edərək müasir, suya qənaət edən suvarma sistemləri qurmaqda iştirak edə bilərdi - bu, həm suyun ədalətli paylaşımını təmin edər, həm də əfqan fermerlərinin maraqlarını qoruyardı.

Eyni şəkildə, Türkiyə ilə Dəclə və Araz çayları üzrə koordinasiya gücləndirilməlidir. Xüsusilə, Türkiyədəki bəndlərin doluluq səviyyəsi barədə məlumat mübadiləsi şəffaf olmalı, quraqlıq dövrlərində təcili su buraxılması barədə ikitərəfli mexanizmlər yaradılmalıdır.

Azərbaycan üçün əsas məsələ - Araz çayının keyfiyyətinin daimi monitorinqidir. Əgər çirklənmə halları, xüsusən də İranın sənaye tullantılarından qaynaqlanan problemlər aşkarlansa, bu məsələ ikitərəfli gündəmə çıxarılmalıdır. Bununla yanaşı, Xəzər dənizi və sərhəd sularının ekoloji qorunması üzrə Azərbaycan-İran komissiyasının yaradılması məqsədəuyğun olardı. Belə komissiya neft sızması və digər ekoloji insidentlərə birgə reaksiya verə bilər, həm də təcrübə mübadiləsi aparar. Azərbaycanın keçmişdə çirklənmiş sənaye zonalarını bərpa təcrübəsi İrana praktik fayda verə bilər.

Beynəlxalq dəstək və sanksiyalardan istisnalar

Beynəlxalq təşkilatlar və maraqlı dövlətlər ekoloji məsələlərin siyasi qarşıdurmalardan qismən kənarda saxlanması imkanlarını nəzərdən keçirməlidirlər. Xüsusilə, humanitar istisnalara ekoloji avadanlıqların və layihələrin açıq şəkildə daxil edilməsi məqsədəuyğundur.

İran sənaye müəssisələri üçün filtrlər, hava və su monitorinq sistemləri, təmizləyici qurğular, nasos avadanlıqları və digər "yaşıl texnologiyalar"ı sanksiyasız ala bilməlidir. BMT çərçivəsində İrana iqlim dəyişikliklərinə uyğunlaşma və ekoloji zərərin azaldılması üzrə xüsusi yardım fondu və ya proqram yaradıla bilər. Bu proqram konkret layihələrin beynəlxalq ekspertlər tərəfindən monitorinqi ilə həyata keçirilərdi və həm təbiətə, həm də İranın xarici dünya ilə pozitiv əməkdaşlığına fayda gətirərdi.

Məsələn, BMT, İran, Azərbaycan və Türkiyənin iştirakı ilə Urmiya gölünün bərpası üzrə ortaq proqram uğurlu presedent ola bilərdi. Belə təşəbbüslər Qərb üçün də "yaşıl diplomatiya dəhlizi" yaradar, İran cəmiyyətinə isə dünyadan gələn real yardım siqnalı göndərərdi - yəni, əgər Tehran əməkdaşlığa açıq olarsa, dünya onunla işləməyə hazırdır.

Nəticə

Ekoloji böhran İran üçün həm sınaq, həm də fürsətdir. O, ölkəni ya yeni inkişaf modelinə - davamlı və ədalətli iqtisadiyyata aparacaq, ya da strateji korluq səbəbindən tənəzzülə sürükləyəcək. Tarix dəfələrlə sübut edib ki, böyük çətinliklər bəzən xalqları səfərbər edir və dəyişimin təkanına çevrilir.

Əgər İran cəmiyyəti və hakimiyyəti birgə şəkildə bu böhranın zəncirini qıra bilsə, ölkə təkcə fəlakətdən qaçmayacaq, həm də "yaşıl dirçəliş" yoluna çıxacaq. Əks halda, İranın misalı bütün region üçün faciəvi xəbərdarlığa çevriləcək - yəni, təbii və insan resurslarının ən zənginlərindən biri uzaqgörənlik çatışmazlığı ucbatından özünü tükəndirəcək.

Bu gün atılan addımlar müəyyən edəcək: İran gələcəyin davamlı və yenilənmiş dövləti olacaq, yoxsa tənəzzülə məhkum bir ekoloji faciə nümunəsi.