Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Bu analizin əsas tədqiqat sualı budur: postmünaqişə dövründə Azərbaycan və Ermənistan arasında formalaşan yeni balans dayanıqlı regional təhlükəsizlik sisteminə çevrilə bilərmi, yoxsa Cənubi Qafqazda yaranan yeni sülh arxitekturası xarici maraqlarla daxili ziddiyyətlər arasında kövrək kompromis olaraq qalacaq?

Bu dilemma sadəcə Bakı ilə İrəvan arasındakı qarşıdurma deyil. Məsələ çox daha mürəkkəbdir - söhbət qlobal və regional güclərin maraqlarının toqquşmasından, texnoloji yarışdan, hərbi investisiyalardan, diplomatiya ilə güc balansının bir-birinə bağlandığı yeni təhlükəsizlik məntiqindən gedir. Artıq sülh təkcə masa arxasında yox, həm də göy üzündə, radar ekranlarında və strateji sınaq meydanlarında qurulur.

Bu baxımdan, 2025-ci il sülh bəyannaməsi münaqişənin sonu deyil, onun institusional mərhələyə keçididir. Burada əsas amil "potensialla təsdiqlənmiş dayanıqlıq"dır. Azərbaycan bu mənada təkcə müharibədə qalib gələn tərəf deyil, həm də suveren balans konsepsiyasına əsaslanan yeni postmünaqişə modelinin memarıdır.

Tarixi-siyasi fon: "dondurulmuş münaqişədən" çəkindirmə arxitekturasına

Postsovet dövründə Cənubi Qafqazın tarixi təkcə müharibələrin salnaməsi deyil, həm də alınmamış sülhün tarixidir. Birinci Qarabağ müharibəsindən (1988-1994) sonra beynəlxalq ictimaiyyət "balans illüziyası"nı qorumağa üstünlük verdi. Status-kvo əsasən xarici vasitəçilərin - ATƏT-in Minsk qrupu, Rusiya, Fransa, ABŞ - "himayəsi" altında saxlanılırdı. Lakin bu balans saxta idi: o, münaqişəni dondururdu, lakin həll etmirdi.

2020-ci ilin İkinci Qarabağ müharibəsi bu saxta düzəni darmadağın etdi. Azərbaycanın qələbəsi regional təhlükəsizliyin məntiqini dəyişdi və "xarici vasitəçilik modeli"nin özünü sual altına qoydu. O vaxtdan bəri aydın oldu ki, dayanıqlı sülh yalnız bir halda mümkündür - onun memarı regionun özüdür, kənar güclər deyil.

Azərbaycan məhz bu strategiyanı reallaşdırır - təhlükəsizlik üzrə regional məsuliyyət konsepsiyasını. Bu model üç dayağa əsaslanır:

Hərbi-texnoloji üstünlük - sülhün qarantı kimi; İnfrastruktur inteqrasiyası - regionu birləşdirən nəqliyyat, enerji və kommunikasiya xətləri; Çoxsəviyyəli diplomatiya - Türkiyə və Mərkəzi Asiyadan tutmuş ABŞ və Aİ-yə qədər uzanan tərəfdaşlıq sistemi. Vaşinqtonda imzalanan sülh bəyannaməsi bu strategiyanın məntiqi davamıdır. Yeni Qafqaz arxitekturası artıq patronaj üzərində deyil, Azərbaycanın müstəqil oyunçu kimi tanınması üzərində qurulur.

Lakin təcrübə göstərir ki, sülhün ömrü heç də "qarantların" sayından deyil, potensialların nisbətindən asılıdır. Ən möhkəm müqavilələr belə orada çöküb ki, güc balansı olmayıb. Bakı ilə İrəvan arasında imzalanmış razılaşmanı dayanıqlı edən də məhz budur: Azərbaycanın hərbi, siyasi və iqtisadi potensialı revanşist ssenariləri real şəkildə çəkindirən kontur yaradır.

Hərbi-texnoloji ölçü: çəkindirmə balansı və təhlükəsizliyin yeni arxitekturası

Müasir beynəlxalq hüquqda yazılmamış bir aksioma var: dayanıqlı sülh yalnız o zaman mümkündür ki, müharibənin qiyməti hər iki tərəf üçün dözülməz dərəcədə bahalı olsun. Azərbaycan bu balansı məhz bu yolla əldə etdi - xarici təminatlarla deyil, öz strateji potensialı ilə.

2020-ci il qələbəsindən sonra Bakı ardıcıl şəkildə strateji çəkindirmə doktrinasına keçdi. Bu siyasətin əsasında texnoloji üstünlük və müttəfiqlərlə çoxsəviyyəli inteqrasiya dayanır. Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, 2025-ci ildə Azərbaycanın hərbi büdcəsi 7,9 milyard manat olub, 2026-cı ildə isə 8,7 milyarda çatacaq. Bu, ÜDM-in təxminən 5 faizinə bərabərdir - NATO-nun əksər Avropa ölkələrindən yüksək göstəricidir. Müqayisə üçün: Ermənistanın hərbi xərcləri təxminən 1,46 milyard dollar, yəni ÜDM-in 4,2 faizi civarındadır. Amma bu xərclərin real effektivliyi aşağıdır, çünki Ermənistan müasir texnologiyalara çıxışda məhduddur və ordunun əməliyyat uyğunluğu zəifdir.

XXI əsrin ordusu: say yox, ağılla üstünlük

2021-2025-ci illərdə Azərbaycan müdafiə sektorunda dərin islahatlar həyata keçirdi. Məqsəd mobilizasiya modelindən peşəkar orduya keçid idi. Diqqət texnoloji inteqrasiyaya yönəldi: pilotsuz sistemlər, peyk kəşfiyyatı, kibertəhlükəsizlik, hava hücumundan müdafiə və komanda strukturlarının avtomatlaşdırılması.

Əsas dönüş nöqtəsi isə şəbəkə-mərkəzli müharibə sisteminin formalaşması oldu - yəni düşmən haqqında məlumatın dronlardan və peyklərdən döyüş platformalarına ani ötürülməsi. Türkiyə və Azərbaycanın "TurAz Qartalı" təlimləri göstərdi ki, iki ölkənin silahlı qüvvələri artıq vahid məlumat və komanda arxitekturası ilə fəaliyyət göstərir.

Bu, Azərbaycanı Ermənistanla əsaslı şəkildə fərqləndirir. Ermənistan hələ də sovet idarəetmə modelinin qalığı olan, məlumat ötürülməsində yubanma və koordinasiya boşluqları yaradan sistemdən qurtula bilməyib.

Hava üstünlüyü: sülhün texnoloji zəmanəti

Hərbi çəkindirmənin əsas sütunu Hərbi Hava Qüvvələridir. Azərbaycanın Pakistanla imzaladığı 40 ədəd JF-17 Thunder Block III qırıcı təyyarəsinin alınması regionun hərbi tarixinə yeni səhifə açdı. Pakistan və Çin istehsalı olan bu təyyarələr aktiv fazalı radar (AESA), radioelektron mübarizə sistemləri və uzaq mənzilli PL-15, SD-10 raketləri ilə təchiz olunub.

Ermənistanın Hindistandan almağa hazırlaşdığı 10-12 ədəd Su-30MKI isə "4+" nəsil qırıcı sayılır və Rusiya komponentlərindən - mühərriklərdən, radar sistemlərindən asılıdır. Moskvanın sanksiyalar altına düşməsi bu təchizatın davamlılığını sual altına qoyur.

2020-ci ildən əvvəl Ermənistana verilmiş 4 ədəd Su-30SM faktiki olaraq istifadəyə belə yararlı olmadı - nə infrastruktur vardı, nə də raket komplektləri. Deməli, hətta yeni hind təyyarələrinin alınması belə balansı dəyişməyəcək, bu, hərbi deyil, siyasi jestdir.

Azərbaycan isə hava məkanında tam inteqrasiya qurur - İsrail, Türkiyə və Pakistan texnologiyalarını birləşdirən çoxsəviyyəli nəzarət sistemi yaradır. Dronlar, qırıcılar və HHM kompleksləri vahid şəbəkədə işləyir. Nəticə: real vaxtda göyü, yeri və kommunikasiya xətlərini eyni anda izləmək imkanı.

Gеoiqtisadi ölçü: sülhün iqtisadi dayaqları

Hərbi dayanıqlıq iqtisadi sabitliksiz möhkəm ola bilməz. 2024-cü ildə Azərbaycanın ÜDM-i 86,1 milyard dollar təşkil edib - bu, Ermənistan iqtisadiyyatını iki dəfədən çox üstələyir (təxminən 22,3 milyard dollar). Azərbaycanın xarici ticarət balansı da müsbətdir: ixrac 36,5 milyard, idxal 17,9 milyard dollar. Ermənistan isə hələ də enerji daşıyıcılarını və sənaye məhsullarını əsasən idxal edir, ticarət saldosu mənfidir.

Azərbaycanın üstünlüyü həm də ondan ibarətdir ki, enerji ehtiyatları və onların ixrac marşrutları şaxələndirilib - Cənub Qaz Dəhlizi, TAP, TANAP, Bakı-Tbilisi-Ceyhan. Bu layihələr təkcə gəlir deyil, həm də geoiqtisadi təhlükəsizlik formalaşdırır: nə qədər çox Avropa ölkəsi Azərbaycan qazından asılı olsa, Bakının siyasi zəmanətləri bir o qədər möhkəm olur.

Buna qarşılıq, Ermənistan iqtisadiyyatı böyük dərəcədə transfertlərə və xarici kreditlərə bağlıdır. Dünya Bankının məlumatına görə, ölkə ÜDM-inin 12 faizi diaspor köçürmələrindən formalaşır. Sənaye zəif, texnoloji sərmayələr isə parçalanmış vəziyyətdədir.

Başqa sözlə, Ermənistan hərbi xərclərini artıra bilsə belə, uzunmüddətli silahlanma yarışını davam etdirmək iqtidarında deyil. Hərbi zəifliyini Fransa və Hindistan kimi siyasi tərəfdaşlıqlarla kompensasiya etməyə çalışması da bu asılılıq reallığını dəyişmir.

Xarici oyunçular və Cənubi Qafqazın yeni geosiyasi arxitekturası

2025-ci ildə Cənubi Qafqaz artıq müharibədən sonrakı sadə bir region deyil. Bu, dünyanın əsas güclərinin maraqlarının kəsişdiyi, strategiyaların toqquşduğu yeni geosiyasi meydandır. ABŞ, Türkiyə, Rusiya, Çin, Hindistan və Avropa İttifaqının planları məhz burada çulğalaşır. Ağ Evdə imzalanmış Azərbaycan-Ermənistan sülh bəyannaməsi həm simvol, həm də alət oldu - illər sonra ilk dəfə regionun gələcəyini supergüclər yox, regional aktorlar müəyyənləşdirdi.

ABŞ: "ağıllı balans" strategiyası

Sülh bəyannaməsinin imzalanması ilə Vaşinqton regionda təkcə arbitr rolunu deyil, həm də yeni sülh arxitekturasının memarı statusunu bərpa etdi. Amma Trampın ikinci administrasiyasının yanaşması nə Obamanın, nə də Baydenin dövrünə bənzəyir. Əgər əvvəlki administrasiyalar postsovet məkanında "demokratik rekonstruksiya" modeli tətbiq etməyə çalışırdısa, indiki Ağ Ev reallığa söykənən "ağıllı balans" kursunu seçib - yəni sabitliyi öz gücü ilə təmin edə bilən regional mərkəzlərin dəstəyini.

Bu məntiqlə Azərbaycan ABŞ üçün təbii tərəfdaşa çevrilib. Birincisi, Bakı Xəzərdən Aralıq dənizinə uzanan enerji marşrutlarını nəzarətdə saxlayır. İkincisi, nə Moskvadan, nə də Tehrandan asılı olmadan müstəqil siyasi xətt yürütməyi bacarır.

Vaşinqton üçün bu model çox rahatdır: hərbi iştirak yerinə iqtisadi, enerji və texnoloji əməkdaşlıq. 2025-ci ildə ABŞ-ın Azərbaycan energetika sektoruna yatırdığı sərmayə 3,2 milyard dolları keçib, ikitərəfli ticarət dövriyyəsi isə 1,1 milyard dollara çatıb. Rəqəmlər o qədər də böyük deyil, amma strateji baxımdan mühümdür: ABŞ üçün Bakı sadəcə resurs ixracatçısı deyil, həm də antirusiya və antiiran infrastrukturunun əsas halqasıdır.

Türkiyə: müttəfiqlikdən institusional inteqrasiyaya

Yeni Cənubi Qafqaz arxitekturasında Türkiyənin rolu ölçüyəgəlməzdir. 2020-ci ildən sonra Ankara Azərbaycanın təhlükəsizliyinin qarantı idisə, 2025-dən etibarən artıq regional inteqrasiyanın həmmüəllifinə çevrilib. Birgə müdafiə sistemlərinin qurulması, HHM üzrə Koordinasiya Mərkəzinin yaradılması, "Şahdağ Defense" proqramının inkişafı - bunlar sadəcə hərbi layihələr deyil, vahid müdafiə məkanının formalaşmasına doğru atılmış strateji addımlardır.

2025-ci ildə Azərbaycanla Türkiyə arasında ticarət dövriyyəsi 7,5 milyard dollardan çox olub, 2026-cı ildə bu rəqəmin 10 milyarda çatacağı gözlənilir. Enerji sahəsində TANAP çərçivəsində və Xəzərdə birgə yataq kəşfiyyatı üzrə yeni müqavilələr imzalanıb.

Eyni zamanda, Türkiyə nəqliyyat təşəbbüslərinin koordinasiya mərkəzinə çevrilib - Zəngəzur dəhlizi, Transxəzər marşrutu və Turan iqtisadi kəməri bu ölkə vasitəsilə birləşir. Beləliklə, Qafqazı, Mərkəzi Asiyanı və Avropanı birləşdirən yeni inteqrasiya oxu formalaşır.

Rusiya: itirilmiş monopoliyanın sindromu

Moskva üçün sülh bəyannaməsi ağrılı siqnal oldu. Rusiya onilliklər boyu Cənubi Qafqazı "xüsusi təsir zonası" hesab edirdi. Amma 2022-ci ildən sonra - Ukrayna müharibəsi və sanksiyaların fonunda Kreml artıq bu bölgəyə əvvəlki kimi nə maliyyə, nə də siyasi resurs yönəldə bilir.

Təhlükəsizlik baxımından Rusiyadan asılı olan Ermənistan tədricən məsafə saxlayır. Rus hərbi müşavirlərinin sayının azalması, KTMT-də iştirakın dondurulması, Gümrüdəki 102-ci bazanın mərhələli çıxarılması - bunlar sadəcə simptomdur. Əslində Moskva artıq təkcə müttəfiqini deyil, region üzərində nəzarət alətini itirir.

Azərbaycan isə fərqli model seçib - Moskva ilə münasibətlər praqmatik məcrada davam edir: enerji və logistika əməkdaşlığı, amma siyasi asılılıq yoxdur. Rusiya tranzit və ticarət maraqları baxımından Azərbaycanla əməkdaşlıqda maraqlıdır, lakin təzyiq mexanizmləri artıq işləmir. Yeni geosiyasi düzəndə Moskva təkcə hərbi deyil, həm də siyasi monopoliyasını itirib.

Hindistan və Fransa: simvolların ittifaqı

Ermənistanın tərəfdaşlarını diversifikasiya etmək cəhdləri onu Hindistan və Fransaya yaxınlaşdırdı. Amma bu yaxınlaşma daha çox simvolikdir, strateji çəkisi azdır.

Fransa "erməni mövzusunu" əsasən daxili və seçki kontekstində istifadə edir, diasporun təsirindən yararlanmağa çalışır və ABŞ-dan "müstəqil" oyunçu obrazı qurur. Amma real vəziyyətdə nə Parisin logistik imkanları, nə də hərbi resursları İrəvanı ciddi şəkildə dəstəkləməyə imkan verir. Silah tədarükü məhduddur, operativ dəstək imkanı isə demək olar yoxdur.

Hindistan üçün Ermənistan sadəcə öz hərbi texnologiyalarını reklam etmək və Avrasiya bazarına çıxmaq üçün meydandır. Su-30MKI qırıcıları və HHM sistemləri üzrə müqavilələr daha çox kommersiya vitrinasıdır. Müharibə şəraitində bu silahlar vəziyyəti dəyişə biləcək səviyyədə deyil.

Çin: səssiz sabitlik siyasəti

Çin ənənəvi ehtiyatlı mövqeyini qoruyur. Pekin üçün əsas məqsəd regionda sabitlikdir, çünki "Bir kəmər - bir yol" təşəbbüsünün əsas marşrutları buradan keçir. Azərbaycan Çin üçün sadəcə enerji tərəfdaşı deyil, həm də Avropaya körpüdür.

2024-cü ildə Çin sərmayələrinin həcmi 1,8 milyard dollara çatıb - bu, Ələt limanında terminalların tikintisini və Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun modernləşdirilməsini əhatə edir. Pekin siyasi proseslərə qarışmadan postmünaqişə dövrünü dəstəkləyir, çünki Qafqazda sülh Çin üçün ilk növbədə logistikanın sabitliyi deməkdir.

Vaşinqton bəyannaməsindən sonra hava balansı: Su-30 ilə JF-17 qarşıdurması

8 avqustda Ağ Evdə Trampın vasitəçiliyi ilə imzalanan sülh bəyannaməsindən sonra Bakı və İrəvan real sabitlik qurmaq istiqamətində addımlar atdı. Rəsmi müqavilə hələ bağlanmasa da, hər iki ölkə çoxillik münaqişənin başa çatdığını bəyan etdi. Qlobal təcrübə göstərir ki, sülhün dayanıqlığı supergüclərin zəmanətində deyil, tərəflərin güc balansında və siyasi iradəsindədir.

Bu balansda əsas amil Azərbaycanın hərbi potensialıdır. 2020-ci ildən sonra həyata keçirilən modernləşmə, peşəkar ordu nüvəsinin formalaşdırılması və qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi Ermənistan üçün hər hansı revanş cəhdini praktiki olaraq mümkünsüz edib. 2026-cı ildə Azərbaycanın hərbi büdcəsi 8,7 milyard manata çatacaq - 2021-ci illə müqayisədə iki dəfə çox. Prioritet sahələr hava hücumundan müdafiə, aviasiya, C4ISR (komanda, idarəetmə, kəşfiyyat və rabitə) və pilotsuz sistemlərdir.

Ermənistan isə 2024-2025-ci illərdə hərbi xərclərini 1,6-1,7 milyard dollar səviyyəsində saxlayıb, amma 2026-cı ildən bu xərcləri təxminən 16 faiz azaldacağını elan edib. Bu, faktiki olaraq iqtisadi reallığın etirafıdır: iqtisadi cəhətdən üstün rəqiblə silahlanma yarışına girmək makrobalans üçün təhlükəlidir.

Bu mənzərədə "hava" metafora deyil, sülh infrastrukturu deməkdir. Hava üstünlüyü və komanda-informasiya şəbəkəsinin keyfiyyəti hər bir potensial ssenarinin - istər böhran, istər eskalasiya - başlanğıc nöqtəsini müəyyənləşdirir.

Beləliklə, Ermənistanın planlaşdırdığı "Flanker" ailəsindən olan ağır Su-30 qırıcıları ilə Azərbaycanın JF-17 Block III aviasiya nüvəsi arasında qarşıdurma Cənubi Qafqazda güc balansının real göstəricisinə çevrilir. Azərbaycanın Hərbi Hava Qüvvələrinin tərkibi, avadanlıq keyfiyyəti və idarəetmə sistemi onu regionda təkcə hava məkanının deyil, həm də sülhün real sahibinə çevirir.

Su-30 MKİ vs JF-17 Block III: "ağir qiriciya qarşi yüngül" yox, "platforma ya da sistem" paradigmasi

Sinif və rol. Su-30MKI - Hindistanın HAL şirkətində Rusiya lisenziyası ilə yığılan, iki mühərrikli, uzaqmənzilli, çoxməqsədli ağır qırıcıdır; uzun patrul uçuşları, uzaq məsafədən kəsici əməliyyatlar və geniş silah nomenklaturası ilə yer hədəflərinə zərbələr üçün nəzərdə tutulmuş "işçi at"dır. JF-17 Block III isə Pakistan-Çin birgə layihəsi olan müasir yüngül çoxməqsədli qırıcıdır; konseptin ürəyi şəbəkə-mərkəzli müharibədir: rəqəmsal memarlıq, AFBAR tipli radar, yeni nəsil uzaqmənzilli hava-hava raketləri, yüksək taktiki çeviklik və münasib istismar dəyəri. Su-30MKI daha ağırdır, daha çox yanacaq və silah daşıyır, amma istismar, infrastruktur və hazırlıq üçün xərcləri kəskin artırır. JF-17 B3 daha yüngül və ucuzdur, say etibarilə sürətli genişlənir - parkı operativ böyütmək və yüksək süretlə növbəti uçuşlara hazır vəziyyətə gətirmək gərəkən ölkələr üçün kritik üstünlükdür.

Radarlar və situasiya awareness. Su-30MKI-nin baz konfiqurasiyası N011M Bars PFBAR radarı ilə gəlir: çoxsaylı hədəflərin müşayiəti, hava/səth rejimləri, idarə olunan qruplara hədəf təyinatı kimi imkanlar var. Hindistanın "Super Sukhoi" proqramı AFBAR-a keçid və bort REB paketlərinin yenilənməsini nəzərdə tutur, amma bu, ilk növbədə Hindistan HHQ parkına yönəlib; ixrac üçün (məsələn, Ermənistan) həm texnoloji, həm maliyyə, həm də təqvim riskləri böyükdür.

JF-17 Block III isə artıq seriyada KLJ-7A AFBAR radarına sahibdir; radar rəqəmsal şinlə sıx inteqrasiya olunub, REB paketləri və dəbilqədaxili göstərici ilə birlikdə çalışır. Açıqlanan spesifikasiyalar uzaqmənzilli hava-hava raketləri üçün aşkarlama, müşayiət və hədəf təyinatını, eləcə də xarici mənbələrdən (PUA-lar, yerüstü RLS-lər, DRLO təyyarələri) gələn məlumatla "təmiz" şəbəkə inteqrasiyasını vurğulayır. Məhz AFBAR və proqramlaşdırıla bilən kabinə memarlığı - maneələrə davamlılıq və yeni silahların sürətli inteqrasiyasının açarıdır.

Hava-hava silahlanması. Hindistan konfiqurasiyasında Su-30MKI Astra Mk.1/2 ailəsini, eləcə də versiyadan asılı olaraq R-77/R-73 raketlərini tətbiq edə bilir. Ermənistan üçün məhdudiyyət - sursat, lisenziya, inteqrasiya və servis kanallarına çıxışdır: Rusiya müdafiə sənayesinə sanksiya mühiti və Hindistanın prioritetlərinin differensasiyası "tam paket"in qiymət və təhvil qrafiki baxımından proqnozunu zəiflədir.

JF-17 Block III Çin xəttinin uzaqmənzilli raketlərinə orientasiya olunub, o cümlədən PL-15E (bir sıra mənbələrdə 140+ km sinfində) və SD-10. Burada "AFBAR + yeni BVR nomenklaturası" tandemi döyüş zonasının genişliyində keyfiyyət sıçrayışı yaradır. JF-17 B3-in kütləvi paketi ilə Azərbaycan naryadlı hava kəsici eşelonlaşma qurur və "uzun qol" imkanını Rusiya nizamnamə sırasından asılı qalmadan böyüdür.

Radius, yükdaşıma və missiya profili. Bəli, Su-30MKI maksimum döyüş yükü və yanacaq ehtiyatında öndədir - bu, xüsusən dəniz və dərinlik zərbələri üçün güclü uzaqmənzilli platformadır. Amma geniş maddi-texniki baza və inkişaf etmiş havada yanacaqdoldurma sistemi olmayan Ermənistan üçün ağır iki mühərrikli parkın "tam güclə" saxlanması büdcə baxımından qara qutuya çevrilir. JF-17 B3 tonnajda uduzur, amma uçuş saatının dəyəri, təkrar uçuşa hazırlıq tempi və bazalanma çevikliyində qazanır.

Həyat dövrü dəyəri və texnoloji risklər. Su-30MKI labüd şəkildə baha saxlanılan platformadır, Rusiya və Hindistan təchizat zəncirlərindən - mühərriklər, aqreqatlar, təmir gücləri - asılılığa məhkumdur. Bu tip təyyarələri "uçurmaq" üçün Ermənistanın real olaraq olmayan infrastruktur qurması gərəkdir: qorunan sığınacaqlar, ehtiyat hissələri zənciri, sursat xətti, trenajor bazası, mühəndis heyəti, mühərrik servisi üzrə müqavilələr. Azərbaycanın start mövqeyi fərqlidir: JF-17 B3-ün kütləvi alınması, vahid parka keçid, miqyaslana bilən servis kontraktları, mövcud türk-israil şəbəkə-idarəetmə və HHM sisteminə inteqrasiya.

Praktiki təcrübə və "Kəşmir dərsləri". Hindistanın Su-30MKI-ləri Pakistan platformaları, o cümlədən JF-17 ilə real qarşıdurma şəraitində (Kəşmir üzərində) və sonrakı təlimlərdə üz-üzə gəlib. "Flanker" üstünlüyü barədə ictimai qiymətləndirmələr nəzəriyyədə düşünülən qədər yekdil olmadı; paralel olaraq Pakistan parkını və şəbəkə-effektinə söykənən BVR taktikasını böyütdü. Ermənistan üçün mesaj birbaşa və aydındır: sursat, şəbəkə arxitekturası və HHM çətiri olmadan ağır platforma panaseya deyil, bahalı vitrin effektidir.

Platformalar üzrə yekun. Su-30MKI güclü "ağır" alətdir - amma yalnız o halda ki, ətrafında bahalı və dərin ekosistem qurulsun: sursat, servis, trenajorlar, modernizasiya xətti, DRLO, HHM, sabit logistika. JF-17 B3 isə şəbəkə-mərkəzli arxitektura quran, həyat dövrü xərcini rasional saxlayan, kütləvilik və proqram nüvəsinin yenilənməsinə arxalanan ölkə üçün "sistem" alətidir. Ermənistan üçün birinci variant pul və zaman baxımından nisbətsiz risklər doğurur; Azərbaycan üçün ikinci variant artıq qurulmuş infrastruktur və müttəfiq konturlarına təbii oturur.

Ermənistan hhq: parkin məhdudiyyətləri və döyüş tətbiqində "dar boğazlar"

Mövcud park və istismar təcrübəsi. Son illərin ən diqqətçəkən alışı - 2020 müharibəsindən az əvvəl Rusiyadan gətirilmiş 4 ədəd Su-30SM-dir. 2021-ci ildə üzə çıxan fakt - müharibə başlananda İrəvanda bu təyyarələr üçün tamhüquqlu hava-hava idarəolunan raket komplekti yox idi; praktikada həmin maşınlar aerodromlarda silahsız "ağ fillər" kimi qaldı. Bu, açıq şərhlər səviyyəsində etiraf olunmuşdu.

"Təchizatçını dəyişmək" niyyəti. Moskva ilə hərbi-texniki münasibətlərdə tənəzzül və təchizatdakı gecikmələr fonunda İrəvan Hindistan xəttini - HHM-dən aviasiyaya qədər - işləyirdi. Hindistan və region mediasında Ermənistan üçün Su-30MKI üzrə "ciddi danışıqlar", üstəlik 10-12 təyyarə ilə "balansın bərpası" narrativi müntəzəm peyda olurdu. Amma bunlar daha çox media-siyasi siqnallardır; tam sursat və servis paketi ilə dəstəklənən real infrastruktur və maliyyə arxası görünmür.

Struktur problemlər. Tutaq ki, Su-30MKI partiyasının sürətli alışı baş verdi - Ermənistan HHQ üçqat məhdudiyyətlə üzləşəcək: - Baza və servis. Mühərriklər, aqreqatlar, stendlər, təmir gücləri illərlə formalaşan sikl və sabit müqavilələr tələb edir. - Sursat və hazırlıq. Hava-hava, hava-yer raketləri, sertifikasiya və inteqrasiya, ekipaj uçuş saatı, taktiki prosedurların oturuşması - regionun gərgin coğrafiyasında zaman faktoru zəmanətli deyil. - Şəbəkə konturu. DRLO, orta/uzun mənzilli dayanıqlı HHM və qorunan rabitə kanalları olmadan ağır platforma üstünlüyünü reallaşdıra bilmir.

Maliyyə faktoru. 2026-cı ildə müdafiə xərclərinin təxminən 16 faiz azaldılacağı elan olunduğu şəraitdə istənilən "ağır" aviatexnika xroniki büdcə təzyiqi yaradır: uçuş saatı baha, dayanıqlıq ehtiyatı aşağı, xarici təchizatdan asılılıq kritikdir. Nəticədə "simvolika" real "döyüş faydasını" üstələyir.

3) Azərbaycan HHQ: "çətirdən" "şəbəkəyə" doğru

Müqavilə bazası və yenilənmə tempi. 2024-2025-ci illərdə Azərbaycan JF-17 Block III təyyarələrinin alınması ilə bağlı müqavilələri bağlayıb və təsdiqləyib. Tərəflərin rəsmi açıqlamaları və təyyarənin Bakıda ADEX sərgisində nümayişi bu prosesi açıq şəkildə təsdiqlədi. 2025-ci ilə qədər səslənən rəqəm - 40-a yaxın təyyarə - həm pilot hazırlığını, həm də silah paketini əhatə edir. Bu, o deməkdir ki, Bakı artıq "tip üzrə modernləşmə" modelindən "miqyaslana bilən, vahid nüvə" modelinə keçir. Bu yanaşma uçuş çevikliyini artırır, həm də uçuş saatının maya dəyərini aşağı salır.

Radar və raket inteqrasiyası. "AFAR + PL-15E/SD-10" kompleksi Azərbaycanın hava müdafiəsində "uzaq məsafədən zərbə" imkanlarını kəskin şəkildə genişləndirir. Bu sistemin yerüstü radar şəbəkəsi, kəşfiyyat PUA-ları və Türkiyə-Pakistan əməkdaşlığı ilə inteqrasiyası nəticəsində artıq söhbət sadəcə eskadriliyalardan deyil, vahid "hava idarəetmə sistemi"ndən gedir.

Uyğunluq və C4ISR sistemi. 2020-ci ildən bəri Azərbaycan mərhələli şəkildə inteqrə olunmuş şəbəkə qurur: zərbə və kəşfiyyat PUA-ları, radioelektron mübarizə, HHM, eləcə də Türkiyə və İsrail texnologiyalarının birləşdirilməsi. Təlimlər artıq "şəbəkə ssenariləri" üzərindən keçirilir. Belə memarlıqda hər yeni pilotlu təyyarə sistemin bir qovşağına çevrilir. Bu, "bir neçə ağır təyyarə alıb hava üstünlüyünü təmin edərik" kimi köhnə yanaşmadan əsas fərqdir.

Parkın iqtisadiyyatı. Bakı üçün JF-17 B3 seçimi - "az sayda bahalı nəhənglər" əvəzinə "çox sayda səmərəli platformalar" almaq yoludur. Həyat dövrünün ümumi dəyəri - ehtiyat hissələrindən tutmuş modernizasiya və təlimə qədər - HHM və artilleriya xərclərini sıxışdırmadan hərbi büdcə çərçivəsində idarə olunur. Bu, qoşunlar arasında balansın pozulması riskini azaldır.

4) Hərbi hava qüvvələrinin müqayisəsi: say, hazırlıq, əməliyyat qabiliyyəti

Say və struktur. Tarixi baxımdan Azərbaycan HHQ-si MiQ-29 və Su-25 parkına əsaslanırdı, son illərdə isə bu baza PUA-lar və yüksək dəqiqlikli silahlarla gücləndirildi. JF-17 B3-ə keçid döyüş aviasiyasının "təmiz nüvəsini" formalaşdırır. Ermənistan tərəfdə cəmi bir neçə Su-30SM qalıb, mövcud park isə resurs və modernizasiya baxımından çox qeyri-bərabərdir. Azərbaycan texniki heyət, təlim bazası və müttəfiq proqramlar üzrə aydın üstünlüyə malikdir.

Hazırlıq və temp. Real döyüş şəraitində əsas göstərici kataloqdakı maksimum sürət və ya yük deyil, "uçuşa hazırlıq"dır: bir saatda neçə təyyarə qalxır, bir sutkada neçə dəfə dövrə edir və hansı etibarlılıqla. Yüngül, standartlaşdırılmış park bu baxımdan Azərbaycana həm temp, həm də risklərin idarə olunması üzrə üstünlük verir. Ermənistan üçün azsaylı ağır platformalar və zəif təminat isə ciddi məhdudiyyətdir.

İnformasiya üstünlüyü. Azərbaycanda PUA-lar, yerüstü radarlar, HHM və pilotlu təyyarələrin vahid şəbəkədə işləməsi artıq reallıqdır. Belə konfiqurasiyada istənilən "ağır" düşmən təyyarəsi avtomatik olaraq müşahidə və zərbə vasitələrinin "şüşə qübbəsi" altına düşür. Əvəzində JF-17 B3 şəbəkə daxilində pasport göstəricilərini aşan effektivlik qazanır.

HHM aviasiyanın gücçarpanı kimi. Regionda hava savaşı artıq "təyyarə duelləri" deyil, "HHM + PUA + qırıcı" qovşaqlarıdır. Azərbaycan HHM və radar sistemini sadəcə "fon" kimi deyil, döyüş sisteminin ayrılmaz elementi kimi qurur. Bu yanaşma təyyarələrin sağ qalma şansını artırır və düşmənin azsaylı ağır platformalarının dəyərini azaldır.

5) Niyə "10-12 Su-30 Ermənistan üçün" vəziyyəti dəyişmir

- Kəmiyyət üzrə paritet mümkünsüzdür. Hətta 10-12 Su-30MKI alınsa belə, bu "kütlə effekti" yaratmır. Kütlə olmadan temp saxlamaq, növbəliliyi təmin etmək və itkiləri bərpa etmək real deyil. - Güc komplekti natamamdır. DRLO (uzaq radiolokasiya) təyyarəsi, sabit rabitə kanalları və çoxpilləli HHM olmadan ağır platformalar BVR (uzaqməsafəli döyüş) potensialını tam aça bilmir və şəbəkə "tələlərinə" qarşı həssas qalır. - Logistika və büdcə. Mühərrik, avadanlıq, radioelektron sistemlər və silahların texniki dövrü üçün ayrıca müqavilə və maliyyə lazımdır. Büdcə kəsirləri fonunda bu, HHM və artilleriyanın sıxışdırılması bahasına mümkündür. Beləcə, hər uçuş saatı Maliyyə Nazirliyində "müzakirə mövzusuna" çevrilir. - Təchizatda siyasi risklər. Rusiya və Hindistandan ikiqat asılılıq sanksiya və gecikmə riskləri yaradır. Hətta Moskva və Dehlinin xoş niyyəti ilə belə, təchizatın vaxtı və komplektasiyası qeyri-sabit qalacaq. - 2019-2020 Su-30SM təcrübəsi. "Təyyarələr var, raket yoxdur" presedenti açıq xəbərdarlıqdır: kompleks planlaşdırma olmadan bu cür platformalar "ağ fillər"ə çevrilir.

6) Niyə "40 JF-17 Azərbaycan üçün" balansı dəyişir

- Miqyaslana bilən sistem. Seriya ilə təhvil, vahid ehtiyat hissələri, simulyator bazası və standart təlim - hərbi hissələrin sürətlə döyüşə hazır olmasını təmin edir. - Şəbəkə müharibəsi. AFAR radarı, uzaq məsafəli BVR raketləri, PUA və HHM inteqrasiyası fasiləsiz müşahidə və zərbə imkanları yaradır. - İqtisadi səmərəlilik. Aşağı istismar və uçuş saatı xərci sayəsində yüksək uçuş intensivliyi büdcəyə əlavə yük yaratmır. - Müttəfiq uyğunluğu. Türkiyə-Pakistan və İsrail texnoloji xəttləri - tək təchizatçıya bağlı qalmadan bilik, taktika və modernizasiya axını deməkdir. - Doktrinal uyğunluq. Müharibədən sonrakı Azərbaycan doktrinası - texnoloji və şəbəkə inteqrasiyası üzərindən çəkindirmə - JF-17 B3 fəlsəfəsinə tam uyğun gəlir.

7) Siyasətçilər və qərargahlar üçün dörd əsas nəticə

Hava üstünlüyü tək tip təyyarənin deyil, sistemin xüsusiyyətidir. Su-30MKI Hindistan səviyyəsində sistemdə güclüdür; Ermənistan üçün belə sistem mövcud deyil. JF-17 B3 isə Azərbaycanın artıq formalaşdırdığı şəbəkə memarlığında açılır. Kütlə və temp "pasport maksimumlarından" daha önəmlidir. Tam təminatsız on ağır təyyarə, növbəli uçuş rejimində 40 yüngül, şəbəkə təyyarəsi qarşısında uduzur. Büdcə sabitliyi də müdafiə qabiliyyətinin tərkib hissəsidir. Ermənistanın xərcləri azalır, amma ağır park saxlamaq istəyir - bu, struktur disbalans yaradır. Azərbaycan üçün "HHM + JF-17 + PUA" formulu həm iqtisadi, həm əməli üstünlük verir. "Balansın bərpası" barədə Su-30 ilə bağlı iddialar siyasi, hərbi deyil. "Paritet" ritorikası infrastruktur, silah komplekti və şəbəkə səviyyəsində təsdiqini tapmır. Cənubi Asiyada Su-30MKI-nin Çin-Pakistan platformalarına qarşı real üstünlük qazana bilməməsi bu fərqi göstərir; Cənubi Qafqazda isə belə ekosistem ümumiyyətlə yoxdur. 8) 2026-2028 üçün əməli ssenarilər (hava və HHM)

Ssenari A: Sülhün möhkəmlənməsi. Azərbaycan 2-3 JF-17 B3 eskadriliyasını tam yerləşdirir, orta mənzilli HHM-ni gücləndirir və PUA-larla inteqrasiyanı "vahid mənzərə" səviyyəsinə çatdırır. Ermənistan isə məhdud alışlarla kifayətlənir, diqqətini qısa mənzilli HHM və radioelektron mübarizəyə yönəldir. Eskalasiya riski minimuma enir: İrəvan üçün qiymət çox yüksək, Bakı üçün əsas məqsəd "hava qübbəsini" qorumaq və resursları səmərəli idarə etmək olur.

Ssenari B: Ermənistanın simvolik hərbiləşməsi. İrəvan məhdud sayda Su-30MKI alır (və ya mövcud Su-30SM-ləri modernləşdirir), amma silah və DRLO paketi olmadan. Hərbi balans dəyişmir, lakin informasiya sahəsində canlanma və yeni kredit-lobbist təzyiqi artır.

Ssenari C: HHM texnoloji sıçrayışı. Bu ssenari ən çox Azərbaycanda mümkündür - radar şəbəkələrinin yenilənməsi və ZRK-ların aviasiya və PUA-larla inteqrasiyası hesabına. Bu "hava çətirini" daha güclü edir və ağır platformaları duellərə girmədən hədəfdən çıxarmağa imkan yaradır.

Başqa sözlə desək, bu gün Cənubi Qafqazın hava məkanını bayraqların rəngi deyil, texnologiyanın memarları müəyyənləşdirir. Azərbaycan elə bir sistem qurur ki, JF-17 Block III onun sadəcə görünən zirvəsidir; daha aşağıda isə HHM, radarlar, PUA-lar, rabitə, qərargah analitikası və logistika səviyyələri dayanır. Ermənistan isə hələ də ekosistemsiz platformanı müzakirə edir, simvollara və xarici yardıma ümid bağlayır. Ermənistan səmasında Rusiya istehsalı qırıcıların Hindistan raketləri ilə görünməsi balansı dəyişməyəcək - bu addım hərbi deyil, siyasi xarakter daşıyır. İrəvan Moskvanın alternativlərinə malik olduğunu göstərmək istəyir, amma texnoloji, iqtisadi və əməliyyat baxımından Azərbaycanın artan potensialı ilə rəqabət aparmağa qadir deyil. Bu "hava yarışında" Ermənistan hələ start xəttindədir - qalxmağa belə hazırlaşır.

Vaşinqton bəyannaməsi ilə təsbit olunan sülh kağız üzərində deyil, qüvvələr balansı üzərində dayanır. Və bu balansda həlledici söz havaya məxsusdur. Kim səmanı idarə edirsə, o da strateji təşəbbüsü idarə edir. Azərbaycan bunu ilk anlayan tərəf oldu və üstünlüyü "dəmir miqdarı"nda deyil, "inteqrasiya keyfiyyəti"ndə axtardı - hər elementin bir orqanizm kimi işlədiyi sistemdə: qırıcı, pilotsuz aparat, radar, zenit batareyası və analitik mərkəz. Müasir müdafiə məhz budur - təyyarələr siyahısı yox, üstünlüyün arxitekturası.

Ermənistan isə yenə köhnə yolla gedir - infrastruktursuz bahalı simvollar, doktrinasız vitrin alışlar. Su-30MKI təyyarələri İrəvan aerodromlarında peyda olsa belə, onlar real çəkindirmə amilinə çevrilməyəcək. Logistika, HHM inteqrasiyası, müasir kəşfiyyat və rabitə olmadan bu təyyarələr sadəcə havada ağır, hərəkətsiz adalar kimi qalacaq.

Azərbaycan isə tam əks istiqamətdə - texnoloji müstəqillik trayektoriyası ilə irəliləyir. Türkiyə, Pakistan və İsraillə əməkdaşlıq onun hərbi aviasiyasını artıq "şəbəkə gücü"nün tərkib hissəsinə çevirib. Burada hər uçuş, hər siqnal, hər qərar real vaxtda sinxronlaşır. Bu, artıq sadəcə milli ordu deyil - intellektin, elektronikanın və strategiyanın bir ritmdə işlədiyi hərbi ekosistemdir.

Paradoksal səslənsə də, bu gün Cənubi Qafqazda sülhün əsas təminatı məhz Azərbaycanın sabit hərbi üstünlüyüdür. Bu üstünlük revanş meyllərini istisna edir, "isti başları" soyudur və müharibəni həm iqtisadi, həm texnoloji, həm də mənəvi baxımdan mənasız edir. Gələcəkdə Azərbaycan güclü potensialı və müasir silahları ilə təkcə öz səmasını deyil, bütün regionun təhlükəsizlik standartlarını müəyyənləşdirmək gücünə malik olacaq.

Hava üstünlüyü hücum aləti deyil, sülh vasitəsidir. XXI əsrdə onu təyyarələrin sayı deyil, məlumat axınının sürəti, qərarların dəqiqliyi və strategiyanın yetkinliyi təmin edir. Azərbaycan bu formulu artıq mənimsəyib. Ermənistan isə hələ də göydə dayağını axtarır - amma səmanı çoxdan "güc" yox, "ağıl" idarə edir.