Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Otuz il sonra mənzərə kökündən dəyişib. Bu gün Qazaxıstan artıq donor ölkə deyil, ildə 90 milyon tondan artıq neft hasil edən və 30 milyard barel sübut olunmuş ehtiyatlara malik, dünyanın aparıcı neft ixracatçılarından biridir. 2024-cü ildə ölkənin ÜDM-i 288 milyard dolları ötüb, neft ixracı isə dövlət büdcəsinin 45 faizini təşkil edən əsas gəlir mənbəyidir. Lakin məhz bu asılılıq indi ölkənin zəif nöqtəsinə çevrilib. 2020-ci ildən bəri davamlı artan fiskal kəsir 2024-cü ildə ÜDM-in 3,1 faizinə çatıb, neft layihələrindən dövlətin real payı isə Hesablama Palatasının məlumatına görə, cəmi 8-12 faiz arasında dəyişir.

Eyni zamanda Qazaxıstan sürətlə dəyişən geoiqtisadi şəraitdə manevr etməyə məcburdur. Rusiyaya qarşı sanksiyalar, Xəzər və Qara dəniz üzərindən keçən marşrutlarda artan logistika xərcləri, Avropa İttifaqının karbon tənzimləmələri, emissiya vergisi riski və Fars körfəzindən gələn ucuz neftlə artan rəqabət gəlirliliyi və risk balansını dəyişir. Üstəlik, 2035-ci ildən etibarən əsas yataqlarda sənaye hasilatının tədricən azalacağı, 2040-cı ilədək isə Tənqiz və Karasağanak ehtiyatlarının 70 faizinin tükənəcəyi gözlənilir - əgər genişmiqyaslı texnoloji modernizasiya həyata keçirilməsə.

Siyasi meydanda da dərin dəyişikliklər baş verir. 2022-ci ilin yanvar hadisələri və ardınca gələn konstitusiya islahatlarından sonra hakimiyyətə yeni nəsil idarəçilər gəlib. Onlar "Nazarbayev dövrünün xammal müqavilələri" ilə bağlı deyil, milli maraq, institusional yenilənmə və sosial ədalət platformasından çıxış edirlər. Əlamətdardır ki, 2023-cü ildə neft müqavilələrinin yenidən nəzərdən keçirilməsi ilə bağlı ictimai petisiya bir neçə həftə ərzində 150 min imza toplayıb. Resurs rentasının yenidən bölüşdürülməsi məsələsi isə artıq parlament müzakirələrinin gündəminə daxil olub.

Transmilli korporasiyalarla bağlanmış müqavilələrin sistemli şəkildə yenidən baxılması artıq siyasi risk deyil, strateji zərurət kimi qəbul olunur. Qazaxıstan təkcə müqavilə çərçivələrini yeniləmək istəmir - o, 1990-cı illərdə xarici aktorların maraqlarına uyğun qurulmuş enerji əməkdaşlığı modelini kökündən sorğulamağa başlayıb. Bu mərhələdə Astana özünü sadəcə resurs istehsalçısı kimi deyil, XXI əsrdə neftin, müqavilələrin və milli suverenliyin rolunu yenidən dəyərləndirən geoiqtisadi aktor kimi təqdim edir.

Qarşıda danışıqlar, iddialar, arbitrajlar, korporasiya rəhbərlərinin səfərləri və bəlkə də, xaricdən gələcək təzyiqlər var. Amma bir şey dəqiqdir: xammal kompromisi dövrü başa çatır və Qazaxıstan yeni mərhələyə - enerji üzrə öz müqəddəratını müəyyən etmə mərhələsinə daxil olur.

Həddindən artıq gəlirin lənəti və "resurs tələsi" təhlükəsi

2024-cü ildə Qazaxıstan rekord səviyyədə gündəlik neft hasilatına nail oldu - 2,03 milyon barel. Bu, ümumi illik hasilatın təxminən 100 milyon tona çatmasına imkan verdi. Ancaq istehzalıdır ki, bu rekord məhz OPEK+ daxilində gərginliyin kəskinləşdiyi dövrə təsadüf etdi. 2023-cü il ərzində Qazaxıstanın kvotaları dəfələrlə aşması Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanı kimi aparıcı oyunçuların narazılığına səbəb oldu.

Lakin problem daha dərindir. Hasilat artsa da, 2024-cü ildə büdcə kəsiri ÜDM-in 3,1 faizi səviyyəsinə yüksəldi - bu, son 12 ilin ən yüksək göstəricisidir. Yalnız 2023-cü ildə Qazaxıstan fiskal boşluğu örtmək üçün 6,8 milyard dollardan çox xarici borc cəlb etməyə məcbur qaldı. Dünya bazarlarında neft qiymətlərinin düşməsi, inflyasiya və sosial öhdəliklərin artması (pensiyaların indeksasiyası və dövlət sektorunda əməkhaqlarının 20 faiz artırılması daxil olmaqla) mövcud müqavilələrin yenidən nəzərdən keçirilməsi ehtiyacını daha da aktuallaşdırdı.

Astananın əsas arqumenti budur: ən iri neft və qaz layihələrindən dövlətin gəlir payı hələ də qeyri-mütənasib dərəcədə azdır. Qazaxıstan Maliyyə Nazirliyi nəzdində Büdcə Siyasəti Təhlili Mərkəzinin hesablamalarına görə, 2023-cü ildə Tənqiz, Karasağanak və Kaşaqan yataqlarının istismarından əldə edilən mənfəətin 98 faizədək hissəsi xarici investorların payına düşüb. Bu, həm ekspert çevrələrində, həm də cəmiyyətdə ciddi narazılıq doğurub.

Bu hekayə 1990-cı illərin əvvəlində başlayır. Yeni müstəqillik qazanmış Qazaxıstan o zaman infrastrukturu və texnologiyası olmayan "resurs kasıbı" idi. Nursultan Nazarbayevin rəhbərlik etdiyi hökumət həmin illərdə bir sıra razılaşmalara imza atdı ki, bu gün artıq onlar bərabərsiz və birtərəfli müqavilələr kimi qiymətləndirilir. Onların sırasında Tənqiz üzrə "Chevron" ilə SPP, Karasağanak üzrə "Eni" və BG Group (sonradan "Shell") ilə, Kaşaqan üzrə isə "ExxonMobil", "Total", CNPC və "Shell" tərəfindən idarə olunan beynəlxalq konsorsiumla imzalanmış müqavilələr var.

Həqiqətən də, yatırılan investisiyalar nəhəng idi: Tənqiz layihəsinin genişləndirilməsinə 48 milyard, Karasağana 27 milyard, Kaşaqana isə 50 milyard dollar sərmayə qoyulmuşdu. Bu vəsaitlər sayəsində Qazaxıstan sübut olunmuş ehtiyatlara görə dünyada 18-ci yerə yüksəldi və Avrasiya məkanının aparıcı neft ixracatçısına çevrildi. Lakin həmin müqavilələrin şərtləri - 30 illik vergi tətilləri, maliyyə formulalarının məxfi saxlanılması və investorun bütün xərcləri gəlir bölgüsündən əvvəl geri alma hüququ - faktiki olaraq gəlirlərin böyük hissəsini Astananın nəzarətindən kənarlaşdırdı.

Bütün bu tarixin rəmzinə çevrilmiş bir hadisə də var: "Kazaxgate" qalmaqalı. 2003-cü ildə Nyu-Yorkda Nazarbayevin müşaviri, keçmiş Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin əməkdaşı Ceyms Giffen 78 milyon dollar rüşvət ötürməkdə ittiham olunaraq həbs edildi. Bu pulların "Chevron" ilə müqavilələrin təmin olunması məqsədilə ödənildiyi iddia olunurdu. Yüngül cəza ilə nəticələnən bu məhkəmə prosesi qazax elitasının Qərb kapitalına çıxış əldə etmək naminə hansı güzəştlərə getdiyini açıq şəkildə nümayiş etdirdi.

Qazaxıstan enerji sahəsində mövqelərini möhkəmləndirməyə daha hakimiyyət transformasiyasından əvvəl başlamışdı. 2008-ci ildə "KazMunayGas" Kaşaqan yatağını işlədən NCOC konsorsiumunda 16,88 faiz, 2012-ci ildə isə Karasağanakda 10 faiz pay əldə etdi. Lakin əsas dönüş nöqtəsi yalnız Nursultan Nazarbayev və onun komandası hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra baş verdi. Kasım-Jomart Tokayevin rəhbərliyi ilə formalaşan yeni siyasi nəslin gəlişi cəmiyyətdə artan "resurs bərabərsizliyi" narahatlığı ilə üst-üstə düşdü.

2023-cü ildə Qazaxıstan dövləti NCOC konsorsiumuna qarşı 13 milyard dollar məbləğində iddia qaldıraraq, 2010-2018-ci illər ərzində əsassız kompensasiya və xərclər tələb etməkdə ittiham etdi. İddiada əsas yer tutan məsələ - Kaşaqan yatağının layihə üzrə hasilat gücünə çıxarılmasının süni şəkildə gecikdirilməsi idi. Energetika Nazirliyi eyni zamanda Karasağanak layihəsi üzrə 5,2 milyard dollar dəyərində əlavə audit təşəbbüsü ilə çıxış etdi.

Bənzər audit prosesi Tənqiz yatağı üzrə də başladılıb. Burada aparıcı rolu bu günədək "Chevron" (50 faiz) və "ExxonMobil" (25 faiz) oynayır. Gözlənilir ki, bu sazişin yenidən baxılması nəticəsində "KazMunayGas"ın hazırda 20 faiz olan payı 30-35 faizə qədər artırıla bilər. Astana bu addımı "gəlirlərin ədalətli bölüşdürülməsi zərurəti" ilə əsaslandırsada, əslində söhbət növbəti onillikləri müəyyən edəcək yeni oyun qaydalarının formalaşdırılmasından gedir.

Neftin geosiyasəti: Astana Qərblə Çin arasında, OPEK+ çərçivəsində

Qazaxıstanın hasilat müqavilələrinə yenidən baxmaq qərarı dəyişən qlobal geosiyasi reallıqlarla birbaşa bağlıdır. Bir tərəfdə - zəifləyən Qərb təsiri və neft logistikası baxımından Qazaxıstanın "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsündə əsas halqaya çevrildiyi Çinlə artan rəqabət. Artıq Çin CNPC vasitəsilə ölkənin neft nəqli gücünün 25 faizindən çoxunu nəzarətdə saxlayır və Kaşaqanda pay sahibidir.

Digər tərəfdən, OPEK+ çərçivəsində artan nizam-intizam və Qazaxıstanın hasilat qərarlarında başlıca istehsalçılarla razılaşdırılmış xəttə bağlılığı ölkəyə hasilatı istədiyi kimi artırmağa imkan vermir. 2023-cü ildə kvotaların aşılması az qala OPEK+ tərəfindən təzyiq və ixrac marşrutlarının, o cümlədən Rusiya üzərindən məhdudlaşdırılması ilə nəticələnəcəkdi.

Bundan əlavə, 2024-cü ildə qüvvəyə minmiş Avropa İttifaqının dekarbonizasiya direktivi yüksək emissiyalı (demək olar ki, bütün qazax nefti) neftə karbon vergisi tətbiq etmək riski yaradır. Bu isə Qazaxıstan üçün texnoloji və logistik modernizasiyanı təcili prioritetə çevirir. Ancaq bu məqsədlər üçün vəsaitlərin milli fonda yönləndirilməsi hazırkı gəlir bölgüsü şəraitində mümkün deyil.

Gələcək sual altındadır: Xammal kapitalizminin sonu?

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin proqnozuna görə, 2040-cı ilə qədər Qazaxıstanda neft hasilatı 20-25 faiz azalacaq - əgər bu vaxta qədər yeni böyük yataqlar kəşf olunmasa. Tənqiz ehtiyatlarının isə artıq 2038-ci ildə tükənəcəyi ehtimal olunur. Reformalar üçün vaxt məhduddur - ən yaxşı halda qarşıdakı 10 il.

Bugünkü müqavilə yenilənməsi siyasəti təkcə ədalət bərpa cəhdi deyil - bu, bir çox resursdan asılı ölkələrin düşdüyü "neft tələsi"ndən çıxmaq üçün strateji təşəbbüsdür. Bu siyasətin uğuru və ya uğursuzluğu təkcə ölkənin iqtisadi gələcəyini deyil, həm də onun dəyişən qlobal enerji arxitekturasında yerini müəyyən edəcək.

Astana sərt oyunlara hazırdır. Bu, təkcə transmilli şirkətlərin maliyyə maraqları ilə bağlı deyil - söhbət bütövlükdə postsovet enerji inteqrasiyasının mövcud strukturunun taleyindən gedir. Əgər Qazaxıstan planlaşdırdıqlarını reallaşdıra bilsə, bu, təkcə Astana üçün deyil, bütöv Avrasiya məkanında - Özbəkistandan tutmuş Azərbaycana qədər - presedentə çevrilə bilər.

160 milyard dollarlıq iddialar: Yenidən baxış - taktika deyil, strategiyadır

2024-cü ildə Qazaxıstan hökumətinin beynəlxalq neft konsorsiumlarına qarşı irəli sürdüyü rəsmi iddiaların cəmi 160 milyard dollara çatdı. Dünya Bankının məlumatına əsasən, bu məbləğ ölkənin həmin ilki 288 milyard dollarlıq ÜDM-sinin 55 faizindən çoxdur. Tələblərin əsas hissəsi "itirilmiş fayda" və "əsassız kompensasiya xərcləri" ilə bağlıdır. Söhbət o cümlədən konsaltinq xidmətlərindən tutmuş logistika xərclərinə qədər bir çox mübahisəli məsrəflərin Qərb şirkətləri tərəfindən geri qaytarılması tələb olunan siyahıya salınmasından gedir.

Ən gərgin vəziyyət Kaşaqan ətrafında yaranıb - ehtiyatları 13 milyard barel olan dünyanın ən iri dəniz yataqlarından biri. 2024-cü ildə layihənin operatoru olan NCOC konsorsiumuna (Shell, ExxonMobil, TotalEnergies, CNPC, Eni və Inpex) qarşı ətraf mühit qanunvericiliyinin pozulmasına görə 5,1 milyard dollar həcmində cərimə tətbiq edildi. Əsas ittihamlar: normadan artıq kükürd saxlanılması, müşayiətedici qazın nəzarətsiz yandırılması və ekoloji standartların pozulması. Şirkətin mübahisəni 110 milyon dollarlıq sosial layihələrlə kompensasiya etməyə çalışması isə Ekologiya Nazirliyi və Baş Prokurorluq tərəfindən qıcıqla qarşılandı.

Daha bir iddia - 3,5 milyard dollar məbləğində - Karasağanak layihəsinin operatoru KPO-ya qarşı irəli sürülüb. Burada da söhbət ekoloji pozuntulardan - o cümlədən, hidrogen-karbon emissiyası və Qərbi Qazaxıstan bölgəsində yeraltı suların çirklənməsindən gedir. Hər iki proses üzrə arbitraj davam edir, lakin artıq bu məhkəmə presedentlərinin özü Qazaxıstanın enerji siyasətində yeni mərhələnin başladığını göstərir.

TCO-nun hədəfə alınması: Gərginlik artır

"Tənqizşevroyl" (TCO) konsorsiumu - burada paylar "Chevron" (50%), "ExxonMobil" (25%), "KazMunayGas" (20%) və "Lukoil" (5%) arasında bölüşdürülüb - hələlik rəsmi məhkəmə iddialarından yayına bilib, lakin diqqət mərkəzinə çevrilməkdən yayınmayıb. 2024-cü il fevralın 13-də konsorsiumun baş direktoru Kevin Lyon Qazaxıstan parlamentinə çağırılaraq ictimai hesabat verməyə məcbur edilib. Bu, tarixdə ilk dəfə baş verirdi. Parlamentdə müqavilələrin şəffaflığı, investisiya öhdəlikləri və sosial məsuliyyət məsələləri gündəmə gətirildi. Bu hadisənin simvolikliyi diqqətdən yayınmadı: artıq hətta ən iri xarici sərmayəçilər belə parlament nəzarətindən kənarda qala bilməzlər.

Aprel ayında "Chevron"un rəhbəri Maykl Vört Astanaya rəsmi səfərlə gəldi. O, prezident Kasım-Jomart Tokayev və baş nazir Olcas Bektenovla danışıqlar apardı. Rəsmi press-relizlərdə SPP-lərin yenidən baxılması ilə bağlı heç bir qeyd yox idi, lakin Energetika Nazirliyindəki mənbələr təsdiqləyir ki, danışıqlarda pay bölgüsü və müqavilə şərtlərinin mümkün dəyişdirilməsi məsələsi qapalı rejimdə müzakirə olunub.

2024-cü ilin yanvarında hökumətin geniş tərkibli iclasında prezident Tokayev ilk dəfə açıq şəkildə neft şirkətləri ilə bağlanmış sazişlərin "yenilənməsi" zərurətindən danışdı. O vurğuladı ki, hasilatın pay bölgüsü müqavilələri (SPP) neft sektorunun formalaşmasında mühüm rol oynayıb, lakin indi onlar "müasir şəraitə və ölkənin maraqlarına uyğunlaşdırılmalıdır".

Bu mövqeni energetika naziri Almasadam Satqaliyev də dəstəklədi. O bildirdi ki, məhz Tənqiz layihəsi ilk olaraq yenidən nəzərdən keçiriləcək və bu çərçivədə Qazaxıstanın payının artırılması, operatorun dəyişdirilməsi və gəlir bölgüsü mexanizminin yenilənməsi müzakirə predmetinə çevriləcək.

Əslində Qazaxıstan "resurs nəzarətinin yumşaq repatriasiyası"na çalışır - yəni SPP sisteminin birtərəfli ləğv edilmədən yenidən formatlaşdırılmasına. Bu strategiya beynəlxalq məhkəmə çəkişmələrindən və sanksiyalardan yayınmağa imkan verir və proses üzərində siyasi nəzarəti qoruyur.

Son üç ildə Qazaxıstanda idarəetmə elitası kəskin şəkildə yenilənib. Yeni nəsil məmurlar və siyasətçilər "Nazarbayev dövrünün neft sazişləri" ilə əlaqəli deyil və milli maraqları daha sərt müdafiə etməyə hazır olduqlarını nümayiş etdirirlər. Bu baxımdan müqavilə şərtlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi təkcə iqtisadi addım deyil - bu, siyasi subyektivliyin bəyanı və neokolonial resurs istifadəsi modelindən imtinanın göstəricisidir.

Cəmiyyət də şəffaflıq tələb edir. 2022-ci ildə E-petition platformasında SPP şərtlərinin ictimailəşdirilməsi ilə bağlı petisiya yerləşdirildi və qısa müddətdə 150 mindən çox insan tərəfindən imzalandı - bu, Qazaxıstanın elektron demokratiyası tarixində misilsiz göstəricidir. Təzyiq həm də Prezident yanında Strateji Araşdırmalar İnstitutu kimi beyin mərkəzlərindən gəlir. Bu qurumlar neft gəlirlərinə xalq auditi və parlament monitorinqi mexanizmlərinin tətbiqini getdikcə daha açıq şəkildə gündəmə gətirirlər.

Artıq oyunun qaydaları Astanadan yazılır

Qlobal enerji arxitekturası turbulent keçid mərhələsindədir. Rusiyaya qarşı sanksiyalar, ABŞ ilə Çin arasındakı ticarət müharibəsi, Avropada gedən dekarbonizasiya və Xəzər-Qara dəniz logistikası üzərindəki yüklənmə Qazaxıstan üçün unikal imkan pəncərəsi açır. Qərb - daxili və xarici böhranlardan sarsılmış halda - daha çevik və kompromisə meyllidir. Digər tərəfdən, Qazaxıstan neftinin əsas alıcısına çevrilən Çin ölkəyə alternativ maliyyə və infrastruktur imkanları təklif edir. 2024-cü ildə Qazaxıstandan Çinə neft ixracı 15,2 milyon ton səviyyəsinə çatdı - bu, tarixi rekorddur.

Belə şəraitdə Qazaxıstan öz şərtlərini diktə edə bilər. 2025-ci ildə hökumət "Resurs suverenliyinin yeni konsepsiyası"nın hazırlanacağını elan etdi. Bu sənədin əsas tezisləri: xammalın ölkə daxilində emalı, yeni neft emalı zavodlarının inşası və xarici operatorların dövlətin nəzarətində olan konsorsiumlarla mərhələli şəkildə əvəzlənməsi.

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin hesablamalarına görə, əgər yenidən baxış prosesi 2025-2026-cı illərdə başlayarsa, Qazaxıstan artıq 2030-cu ilə qədər mövcud layihələrdən əldə etdiyi gəlirləri illik 4-6 milyard dollar artırmaq potensialına malikdir. Lakin Dünya Bankının ekspertləri xəbərdarlıq edirlər ki, islahatların təxirə salınması 2045-ci ilə qədər 80 milyard dollarlıq fiskal potensialın itirilməsi ilə nəticələnə bilər - bu isə iri yataqların istismarının tükənəcəyi son nöqtədir.

Bu mənada 2025-ci il dönüş ili sayılır. Əgər indi müqavilə bazası modernizə olunmazsa və yeni siyasi kurs açıq şəkildə bəyan edilməzsə, Qazaxıstan "resurs qürubu" mərhələsinə daxil ola bilər - yataqlar hələ fəaliyyət göstərsə də, ölkəyə real suveren gəlir gətirməyəcək. Belə olan halda isə, transmilli korporasiyalarla istənilən qarşıdurmanın qiymətindən daha yüksək bir hesabı - hərəkətsizliyin qiymətini - ödəmək lazım gələcək.

Bu, sadəcə iqtisadi müqavilələrin yenidən baxılması deyil - bu, tarixi bir dönüş nöqtəsidir.

Üç onillik ərzində qlobal xammal kapitalizminin donoruna çevrilmiş neft-qaz sənayesi ilə tanınan Qazaxıstan kölgədən çıxır və oyunun yeni qaydalarını özü müəyyən edir. Bu, ani verilmiş qərar deyil, siyasi iradənin, institusional təcrübənin və ictimai təzyiqin onillərlə yığılmış nəticəsidir. 1993-cü ildə texnoloji suverenlik əvəzinə Chevron və Eni ilə sazişlər imzalayan bir ölkə bu gün qlobal korporasiyalara zəiflikdən deyil, yetkinlikdən və maraqlar balansından doğan yeni bir müqavilə təklif edir.

Faktlar bir-birini izləyir və bu kursun dönməzliyini sübut edir:

Xarici şirkətlərin neft hasilatındakı payı 2000-ci illərdə 75 faizi keçirdisə, 2024-cü ilə qədər bu rəqəm 59 faizə enib və azalma davam edir.

Son 15 ildə "KazMunayQaz"ın strateji layihələrdə iştirakı ikiqat artıb, 2025-ci ildə isə şirkətin operator, emalçı və ixracatçı funksiyalarını birləşdirən inteqrə edilmiş enerji holdinqinə çevrilməsi prosesi başlayıb.

2024-cü ildə Türküstan vilayətində ildə 10 milyon ton gücündə yeni neft emalı zavodunun tikintisinə start verilib. Çinli və ərəb investorların iştirak etdiyi bu layihə şaquli inteqrasiyaya doğru ciddi bir addımdır.

Milli Rəqabət Qabiliyyəti Şurasının təşəbbüsü ilə 2025-ci ildən etibarən bütün konsorsiumlar üçün investorlarla dövlət arasında gəlirlərin bölüşdürülməsi barədə məcburi hesabatlıq sistemi tətbiq olunur. Bu, istehsalın pay bölgüsü müqavilələri imzalanandan bəri ilk belə haldır.

Beynəlxalq arbitraj sahəsində də Qazaxıstan mövqeyini gücləndirir: 2023-cü ildə Astana Beynəlxalq Maliyyə Mərkəzi nəzdində yeni nəsil investisiya mübahisələrinə səlahiyyətli Enerji Mübahisələri Mərkəzi yaradılıb.

Bu tədbirlərin məcmusu yeni tip geoiqtisadi suverenliyin əsasını qoyur. Qazaxıstan artıq sadəcə neft satan ölkə deyil - o, emala investisiya edir, ekoloji standartları özü müəyyənləşdirir, rent gəlirlərini yenidən bölüşdürür və asılılığa deyil, qarşılıqlı faydaya əsaslanan tərəfdaşlıqlar qurur.

Əlbəttə, bu yol risklərsiz deyil. İnvestisiyaların azalması, arbitraj çəkişmələri, transmilli lobbilərin təzyiqi mümkündür. Lakin alternativ daha təhlükəlidir: əvvəlki kursun saxlanması büdcə durğunluğuna, sosial apatiyaya və Qazaxıstanın bütövlükdə Avrasiyanın xammal əlavəsinə çevrilməsinə gətirib çıxara bilər. Qazaxıstan indi sadəcə investorlarla suverenlik arasında seçim etmir - o, gələcəyin modelini seçir.

Və bu artıq təkcə neft məsələsi deyil. Bu, ləyaqət məsələsidir.