Astanada, 2025-ci il mayın 30-da səhranın nəfəsi küləklə yox, tarixlə dolmuşdu. Bu, hazır tarix də deyildi - yazılmaqda olan bir geosiyasi eskiz idi, hansı ki, diplomatiya dəftərlərində cızılaraq yeni bir qitə ssenarisinə çevrilirdi. Məhz burada, imperiyaların və yolların kəsişdiyi yerdə bir format doğuldu - bu format Avrasiya masasında kartları yenidən düzəcək gücə malik olmasa da, ən azı onu İtaliyanın qlobusa açılan eyvanına doğru hərəkət etdirməyə qadirdir.

"Orta Asiya-İtaliya" adlı ilk sammit səmada nadir görünən planetlər düzülüşü kimi - dəqiqliyin riyaziyyatla, diplomatiyanın poetika ilə qovuşduğu hadisə kimi yadda qaldı. Giorgia Meloni - xarakteri Roma heykəllərinin sərtliyini, təbəssümü isə Toskana günəşi kimi ilıq olan baş nazir - bu regiona elə bir şəkildə daxil oldu ki, sanki on illərlə yalnız böyük güclərin ayaq basdığı bu coğrafiyaya indi fərqli nəfəs gəlmişdi. O, bu torpaqlara nə protokol dəstələri, nə də pafoslu manifestlərlə gəldi - o, vədlərdən daha çox instinkt gətirdi. Yəni harada yeni siyasi "ət iyi" varsa, ora doğru irəliləyən yırtıcının instinktini.

Onu burada turist kimi yox, ümid elçisi kimi qarşıladılar. Şərqə xas hörmət, gülüstü çaylar, gerbli xalçalar, diplomatik tərəzidə çəkilə biləcək qədər ölçülü-biçili sözlər. Bu qəbulda nəzakətdən əlavə bir sükut içində ümid də var idi: bəlkə bu dəfə Qərbdən yalnız təlimat yox, ortaq yol təklifi gəlir?

Meloni isə öz yerişi ilə səhnəyə gələrkən köhnə klişeləri yerindən oynatdı. Onun Astanaya gəlişi sadəcə səfər deyildi - mesaj idi: bu gün Şərq öz oyun qaydalarını yazırsa, İtaliya da həmin orkestrə qatılmaq istəyir. Sadəcə müşayiətçi yox, improvizator kimi.

Roma bu gedişlə Avrasiyada yeni oyunçuya çevrilə bilər. Bu region uzun illər Moskvadan gələn köhnə patronajlar, Pekindən axan sərmayələr, Brüsselin tərbiyəçi notları və Vaşinqtonun "şeriflik" modeli arasında sanki ping-ponq topu kimi atılıb-düşürdü. İndi isə üfüqdə yeni, qeyri-müəyyən, lakin cazibədar və praktik bir oyunçu göründü - Giorgia Meloninin timsalında İtaliya.

Sammitin ən böyük uğuru isə elə budur: Orta Asiya İtaliyanı "Avropanın kvotası" kimi yox, öz dəsti-xətti, öz gündəliyi və öz cazibəsi olan bir müstəqil aktor kimi qəbul etdi.

"İndiki dövrün ən nəzərəçarpacaq siyasi simalarından birisiniz" - dedi Tokayev. Diplomatiyada belə kompliment bəzən milyardlarla avro investisiyadan daha çox əhəmiyyət daşıyır. Bu təkcə nəzakət deyildi - Meloninin artıq Səmərqəndə səfər etməsi, gül-çiçəkdən daha çox geosiyasi mesajlar gətirməsi burada xüsusi rəğbətlə qarşılandı.

Meloni Qərb liderləri arasında unikal bir fiqurdur - həm sağçı, həm də anti-kolonialist, həm transatlantik, həm də euroskeptik, həm realist, həm də xarizmatik. Avropa tribunasından təlimat eşitməkdən yorulmuş regional liderlər üçün bu, sanki nəfəs dərmək kimi idi. O, dərs deməyə gəlməmişdi - razılaşmağa gəlmişdi. Və bu, dərhal hiss olundu.

Sammitin mahiyyəti sadəcə fotosessiyalarla yox, konkret mövzularla dolu idi. Onlardan bir neçəsini diqqətə çatdıraq:

1. İqtisadiyyat və KOB-lar: İtaliya AICS və CDP xətti ilə kiçik və orta biznesə maliyyə açılışları təklif etdi. Aydın mesaj: KOB-lar təkcə iqtisadiyyat deyil, həm də cəmiyyətin skeletidir. Kim sahibkarları qazanırsa, sabahın siyasətini də o formalaşdırır.

2. Enerji: Enel və Snam Orta Asiyaya boş əllə gəlməyib - qaz, uran, bərpa olunan enerji və "yaşıl hidrogen" layihələri ilə texno-siyasi paket təklif edirlər. Bu, təkcə enerji bazarına giriş deyil - Rusiyanın, Çinin və artıq Afrikada zəifləyən Fransanın yerini tutmaq uğrunda yeni yarışdır.

3. Nəqliyyat və Orta Dəhliz: İtaliya TMTM (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) layihəsinə ciddi şəkildə qoşulmaq niyyətindədir. Bu addım Genuya və Triesti Avrasiya loqistikasına bağlamaq və Kaspidən Qafqaza, oradan da Avropaya alternativ marşrutlar təklif etmək deməkdir.

4. Ekologiya: Aral problemi - region üçün ağrılı, lakin simvolik məsələdir. İtaliya təkcə texnologiya yox, həm də öz QHT-ləri və universitetləri vasitəsilə bilik gətirmək niyyətindədir. Bu, sadəcə yardım deyil - iştirakdır. Humanitar nüfuz da məhz belə qurulur.

5. Mədəni diplomatiya: İtaliya universitetlərinin filialları, İtalo-Avrasiya təşəbbüsləri mərkəzi və mədəni yaxınlaşma ili. Bu, klassik "yumşaq güc" anlayışından artıqdır - bu, intellektual və mədəni ekspansiyadır, amma süngüsüz və şərtsiz.

Meloninin səfərinin əsas sirri isə onun Roma üçünmü, Brüssel üçünmü, yoxsa ABŞ prezidenti Trampın qeyri-rəsmi xahişi ilə Vaşinqton üçünmü hərəkət etdiyində gizlidir.

Cavab birmənalı deyil - və onu maraqlı edən də məhz budur.

Bir tərəfdən, İtaliya Avropa İttifaqına qarşı sərt, amma ikimənalı mövqe tutur: ritorikada - suverenlik və skeptisizm, praktikada - struktur içində iştirak. Digər tərəfdən, Giorgia Meloni-nin ABŞ-la açıq və praqmatik dialoqu var və bu, Vaşinqtonda, xüsusilə Tramp administrasiyasında müsbət rezonans doğurur. Və nəhayət, bu üçbucağın üçüncü tərəfi - hələlik Roma ilə nə kolonial keçmişin, nə də "sivilizasiya dərslərinin" mənfi assosiasiyalarının yaranmadığı Orta Asiya.

Bu gün Orta Asiya yeganə regiondur ki, burada eyni anda beş geosiyasi cazibə qüvvəsi çarpışır:

- Çin, kreditləri, infrastruktur dəhlizləri və "Bir kəmər - bir yol" strategiyası ilə; - Rusiya, təhlükəsizlik və əmək miqrasiyası sahəsində hələ də təsir imkanları ilə; - Türkiyə, ortaq etnik-mədəni kimlik və hərbi tərəfdaşlıq çərçivəsində; - Avropa İttifaqı, bir tərəfdən "yaşıl gündəm", digər tərəfdən strateji xammal ehtirası ilə; - ABŞ, əsasən hərbi logistika və "çevik əngəlləmə" strategiyası ilə.

Bu mənzərədə İtaliya birbaşa rəqabət aparmadan, "hamıdan bezmişlərə" paralel çıxış yolu təklif edə bilər. Nə kiminsə alternativi, nə də dominant güc - sadəcə ikinci nəfəs. Roma dəyərləri diktə etmir, o barter təklif edir: texnologiya və sərmayə - resurslar müqabilində, təhsil və təcrübə - təsir əvəzində.

Amma burada da risklər var: əgər İtaliya imkanlarını olduğundan artıq qiymətləndirərsə, yaxud Brüssel adından danışmaq "tamahına" düşərsə, bu format "C5+Avropa İttifaqı" modelinin duplikatına çevrilər, yerli elitalar isə həvəskar tamaşaçı statusundan uzağa gedə bilməz.

Bütün təntənə və xoş niyyətə baxmayaraq, "Orta Asiya - İtaliya" formatı hələ də bir sıra çağırışlarla üz-üzədir:

- Resurs savaşı: nadir torpaq elementləri və enerji resurslarına Avropa və ABŞ şirkətlərinin marağı "resurs kolonializmi" ritorikasını yenidən canlandıra bilər;

- İnstitusional paralellik: əgər İtaliya Avropa İttifaqı adına çıxış etsə, təklifləri Brüssel bürokratiyasında itib-batar;

- Artıqçoxlu çoxtərəflilik: yeni işçi qruplar, forumlar, platformalar - bunlar vacibdir, amma konkret nəticə olmasa, format da "danışanlar klubu"na çevrilər, necə ki, bu, artıq bir neçə təşəbbüsdə baş verib;

- Aİ-də daxili gərginlik: İtaliya ilə Fransa Qazaxıstan resursları uğrunda gizlətmədən rəqabət aparır, amma ortaq strategiya yoxdur - bu da Aİ daxilində maraqlar toqquşmasına gətirir;

- Siyasi dəyişkənlik: Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstan ya konstitusiya islahatlarına hazırlaşır, ya da post-islahat mərhələsindədir. İtaliya üçün bu - zərif manevr tələb edən vəziyyətdir: kimin üstünə oynayacağını düzgün seçməlidir.

"Orta Asiya - İtaliya" formatı "C5+1" (ABŞ) və "Orta Asiya - Aİ" modellərindən fərqli olaraq, bir istiqamətə yönəlmiş, qarışıq və qeyri-müəyyən gündəmdən uzaq bir təşəbbüsdür. İtaliya nə supergücdür, nə imperiya kölgəsi, nə də ideoloji missioner. Bu isə onu həm daha uyğun, həm də daha səmimi qavranılan tərəfdaşa çevirir.

Amerikanın təhlükəsizlik və informasiya nəzarətinə həddən artıq fokuslanan yanaşması, Avropanın isə bir tərəfdən karbon kvotaları, digər tərəfdən "dəyərlər" dərsləri arasında tərəddüd edən xətti ilə müqayisədə İtaliya "iş və insanlar" haqqında danışır. Biznes klubu, universitet təqaüdləri, logistika layihələri, yaşıl enerji - bütün bunlar regional elitalara tanış və başadüşüləndir. Yeni ideoloji qəliblərə ehtiyac yoxdur.

Üstəlik, "C5+1" və "C5+Aİ" formatlarından fərqli olaraq, bu platforma ilk gündən bərabər tərəfdaşlıq ruhunda qurulub. 2027-ci ildə növbəti sammitin Qırğızıstanda keçirilməsi planlaşdırılır - bu isə təkcə mərkəzin olmaması deyil, həm də cavabdehliyin və iştirakın müxtəlif paytaxtlar arasında bölüşdürülməsinə işarədir.

Lakin bu formatın həyatda qalması, konkret mexanizmlərlə dolmasına bağlıdır: yüksək səviyyəli Şura, iqtisadi forum, tematik işçi yollar - bunlar hələ infrastruktur səviyyəsindədir. Əgər bu dayaqlar real məzmunla doldurulmasa, format tezliklə "süni nəfəs aparatından çıxarılacaq".

Bu sammitin tarixi dönüm nöqtəsinə çevrilib-çevrilməyəcəyi isə bir nəfərdən asılıdır: Giorgia Meloni. Onun həm karizmatik lider statusu, həm də Aİ daxilində "çətin tərəfdaş" reputasiyası var. Lakin məhz onun şəxsi iştirakı - Qazaxıstan və Özbəkistan prezidentlərinin də xüsusi qeyd etdiyi bu faktor - sammitin uğuruna impuls verən əsas katalizator oldu.

Əgər Giorgia Meloni Avroatlantik loyallıqla Trampa olan şəxsi simpatiyalarını və praqmatik suveren mövqeyini tarazlıqda saxlamağı bacararsa, "Orta Asiya - İtaliya" formatı sadəcə diplomatik epizod yox, yeni geosiyasi həndəsənin başlanğıc nöqtəsinə çevrilə bilər.

Qlobal alyansların parçalandığı, regional qovşaqların isə müstəqil təsir mərkəzinə çevrildiyi dövrdə Roma tərəfindən təklif edilən yumşaq, biznes yönümlü və hədəfə fokuslanan model sadəcə işlək deyil - zəruri ola bilər. Xüsusən də bu modeli rəhbərlik edən şəxs Tokayev, Mirziyoyev, Tramp və lazım gəlsə, Ərdoğanla da eyni səviyyədə, nə təkəbbürlə, nə də tabeçiliyə yönəlmədən, ləyaqətlə danışmağı bacaran liderdirsə.

Astanada keçirilən "Orta Asiya - İtaliya" sammiti göstərdi ki, Avrasiya artıq yalnız "əvvəlki sahiblərin" meydanı deyil. Yeni aktorlar oyuna daxil olub - bəlkə supergüc deyillər, amma elastikdirlər; bəlkə hər yerdə nüfuzlu deyillər, amma iddialıdırlar. İtaliya isə Brüsselin mandatı ilə deyil, öz adı ilə hərəkət edir və Orta Asiyaya hegemonluq yox, ortaq gələcək planlaşdırması təklif edir.

Əgər bu mesaj dəyişməz qalarsa - format yaşamaqla qalmayacaq, başqalarına da nümunəyə çevriləcək. Yox əgər İtaliya "Avropadan da artıq avropalı" olmağa çalışarsa, onda onu da digər "yaxşı niyyətli, amma əli boş" diplomatların taleyi gözləyəcək.

Nəticə isə sadədir: bəzən sonuncu gələnlər ən yaxşısını əldə edir. Əgər bunu özünəinamla, nəzakətlə və klassik italyan üslubunda edirsə - bir az jest, bir az diplomatik incəlik və kifayət qədər düşüncə ilə - o zaman yeni səhifə açmaq mümkündür.